بررسی و تحلیل پدیده «کودک‌سرباز» به‌عنوان یکی از شش تخلف فاحش در حوزه نقض حقوق کودکان

مقدمه

در گزارش شماره 1 این سلسله مقالات خواندیم که شورای امنیت سازمان ملل متحد با ایجاد «نماینده ویژه در امور کودکان و درگیری‌های مسلح» (Special Representative for Children and Armed Conflict) در سال 1996 میلادی، به‌طور رسمی به قضیه حضور کودکان در جنگ و منازعات مسلحانه داخلی و بین‌المللی ورود و همچنین شش تخلف سنگین را که تعداد زیادی از کودکان را در زمان جنگ تحت تأثیر قرار داده بود، شناسایی و محکوم کرد و از دبیر کل خواست تا گزارشی در مورد این موضوع ارائه دهد.

همچنین توضیح داده شد که خاتمه دادن و جلوگیری از وقوع این شش تخلف جدی محور کار و وظایف نماینده ویژه است. در سال 2005، شورای امنیت یک مکانیسم نظارت و گزارش‌دهی Monitoring and Reporting Mechanism  یا MRM  ایجاد کرد تا به طور منظم نظارت، مستندسازی و گزارش‌دهی در مورد تخلفات انجام شده علیه کودکان انجام شود. بر اساس این اطلاعات، دبیرکل سازمان ملل متحد در گزارش سالانه خود در مورد کودکان و درگیری‌های مسلحانه، طرفین درگیری را که به استخدام، کشتن و آزار کودکان، تجاوز خشونت جنسی، ربودن کودکان و حمله به مدارس و بیمارستان‌ها می‌پردازند، با هدف پایان دادن به این تخلفات معرفی می‌کند.

شش تخلف جدی به عنوان پایه‌ای برای گردآوری اطلاعات و گزارش تخلفاتی که بر کودکان تأثیر می‌گذارد، عبارت‌اند از: 

1. ربایش کودکان؛
2. استخدام یا استفاده از کودکان به‌عنوان سرباز؛
3. قتل و ضرب و شتم کودکان؛
4. خشونت جنسی علیه کودکان؛
5. حمله به مدارس یا بیمارستان‌ها؛
6. ممانعت از دسترسی کودکان به کمک‌های انسان‌دوستانه.

دیدبان حقوق بشر کوردستان ایران، با هدف آشنایی مخاطبان محترم با این تخلفات بین‌المللی و تولید ادبیات فارسی در حوزه حقوق کودکان، اقدام به معرفی هر یک از این شش تخلف جدی در شش مقاله مجزا کرده است.

بخش دوم: استخدام یا استفاده از کودکان به‌عنوان سرباز

استخدام یا استفاده از کودکان به‌عنوان سرباز[1] در هنگام درگیری‌‎ها و منازعات مسلحانه داخلی و بین‌المللی، یکی از شش تخلف جدی و نقض‌های فاحش (six grave violations) حقوق کودکان است که توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد شناسایی و محکوم شده است. به طور کلی باید گفت که ده‌ها هزار کودک در جنگ‌های مسلحانه در سراسر جهان به عنوان سرباز، استخدام و مورد استفاده قرار می‌گیرند. روش‌های بسیاری وجود دارد تا کودکان با نیروهای مسلح و گروه‌های مسلح غیردولتی در ارتباط باشند. برخی از کودکان ربوده شده و مورد ضرب و شتم قرار می‌گیرند، برخی دیگر برای فرار از فقر، دفاع از اجتماعات قومی- نژادی خود و گروهی نیز به دلیل احساس انتقام یا به دلایل دیگر به گروه‌های نظامی می‌پیوندند.[2]

در بسیاری از درگیری‌ها کودکان مستقیماً در جنگ شرکت می‌کنند. با این حال، نقش آنها محدود به جنگ نیست. بسیاری از دختران و پسران نیز در بخش‌های پشتیبانی استفاده می‌شوند که خطر و سختی زیادی را نیز به همراه دارد. وظایف آنها متفاوت است: «نیروی جنگی، نیروی جاسوسی، پیام‌رسان، نیروی خدماتی و پشتیبانی و حتی بردگی جنسی». علاوه بر این، استفاده از کودکان برای اقدامات تروریستی، از جمله بمب‌گذار انتحاری‌، به عنوان یکی از پدیده‌های جنگ‌های مدرن مطرح است.

فارغ از نقش آنها، سربازان كودك در معرض خشونت شدید قرار دارند. به عنوان شاهد جنگ، آنها بدترین صحنه‌ها را مشاهده می‌کنند و به عنوان شركت كنندگان اجباری در جنگ، قربانی مستقیم مخاصمه مسلحانه هستند. برخی از آنها مجروح شده و باید تا آخر عمر با معلولیت زندگی کنند، در حالی که از هر نوع حمایتی محروم هستند.

دختران نیز که توسط نیروهای مسلح و گروه‌ها جذب و استفاده می‌شوند، از نظر جنسیت و موقعیت در جامعه آسیب‌پذیر هستند و عواقب خاصی از جمله تجاوز جنسی و خشونت جنسی، بارداری و عوارض مربوط به آن، ننگ و طرد از خانواده و اجتماعات را باید تحمل کنند.

اصول پاریس در مورد مشارکت کودکان در درگیری مسلحانه، مصوب سال 2007،[3] کودک‌سرباز را این‌چنین تعریف می‌کند: «کودکی که با یک نیروی مسلح دولتی یا یک گروه مسلح غیردولتی همراه است، به هر شخص زیر 18 سال اطلاق می‌شود و به عنوان مبارز، آشپز، نیروی خدماتی و پشتیبانی، جاسوس یا برای مقاصد جنسی استفاده می‌شوند». بدیهی است نحوه عضویت داوطلبانه و اجباری، تغییری در ماهیت این مفهوم ایجاد نمی‌کند. هرچند که عملا بسیاری از کودکان به اجبار عضو این گروه‌ها شده‌اند و یا ربوده شده‌اند.

صرف نظر از نحوه جذب کودکان و نقش آنها‌، سربازان کودک قربانیانی هستند که مشارکت آنها در درگیری پیامدهای جدی برای بهزیستی جسمی و عاطفی آنها به همراه دارد. آنها معمولاً مورد سوءاستفاده قرار می‌گیرند و بسیاری مجبور به انجام اعمال خشونت‌آمیز هستند و برخی نیز به مشکلات روانشناختی طولانی مدت و جدی دچار می‌شوند.

نگاه آماری

در مورد آمار نیز باید گفت که بیش از 56 گروه مسلح در جهان در سال 2018 میلادی، از کودکان به‌عنوان سرباز استفاده می‌کردند. در سال 2019، سومالی و نیجریه با 2300 و 1947 مورد، در جهان رکورددار بودند. در بین شش تخلف فاحش، استخدام و استفاده از کودکان به‌عنوان سرباز، بیشترین تعداد آماری از متهمان را شاهد است. گزارش سالانه دبیرکل در سال 2017 درباره کودکان و درگیری‌های مسلحانه، 63 گروه مختلف را نام برده که از کودکان به‌عنوان سرباز استفاده می‌کنند[4] که این رقم در سال 2019 به 64 گروه رسیده است.

یونیسف در سال 2019 گزارش داد «اگرچه نمی‌توان به طور دقیق، آمار قطعی اعلام کرد. اما باید گفت تعداد کودک‌سربازان، به 250 هزار نفر هم می‌رسد. در منازعات درازمدت در سودان جنوبی، جمهوری آفریقای مرکزی، جمهوری دموکراتیک کانگو، سومالیا، سوریه و یمن، کودک‌سرباز توسط گروه‌های مسلح و تروریستی، مورد استفاده قرار گرفته و می‌گیرد. بعضی از دختران به طور اجباری مجبور به ازدواج با جنگجویان می‌شوند و علاوه بر آن دختران و پسران مورد سوء استفاده جنسی نیز قرار می‌گیرند. در بدترین موارد کودکان مجبور می‌شوند به عنوان «سپر انسانی» عمل کنند و یا هم در مناطق تعیین شده و مزدحم خود را منفجر کنند».

فعالیت‌های سازمان ملل متحد

در سیستم سازمان ملل متحد، یونیسف وظیفه بازسازی روحی و جسمی سربازان کودک و بازگشت آنها به زندگی سابق را برعهده دارد و اولویت اول یونیسف آماده‌سازی سربازان کودک برای بازگشت به زندگی غیرنظامی و عادی است. حمایت روانشناسانه و آموزش و از جنبه‌های مهم برنامه‌های ادغام مجدد (Reintegration) کودکان به زندگی عادی هستند. تلاش برای ارتباط مجدد فرزندان با خانواده و اجتماعات خود نیز ضروری است، اما گاهی اوقات قبل از استقبال کودک در خانه، تلاش برای ایجاد ارتباط عاطفی و آشتی ضروری است.

در حوزه حقوقی، در سال 2000 پروتکل اختیاری منضم به کنوانسیون حقوق کودک در مورد مشارکت کودکان در درگیری‌های مسلحانه [5]به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل رسید و در سال 2002 لازم‌الاجرا شد. به‌موجب این پروتکل، منع ورود به درگیری‌های مسلحانه از 15 سال به 18 سال افزایش یافته و دولت‌ها موظف به اتخاذ تدابیر لازم برای کسب اطمینان از عدم ورود کودکان به درگیری‌های مسلحانه هستند. در مورد سن کافی برای ورود به درگیری نیز باید گفت که پیمان‌نامه (کنوانسیون) حقوق کودک سن لازم برای شرکت در جنگ را 15 سال تعریف کرده است. اما پروتکل اختیاری، این سن را به 18 سال افزایش داده است.[6]

کنوانسیون حقوق کودک، یک کنوانسیون بین‌المللی است که حقوق مدنی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کودکان را بیان می‌کند. دولت‌هایی که این معاهده را امضا کرده‌اند موظف به اجرای آن هستند و شکایت‌های راجع به آن به کمیته حقوق کودک ملل متحد تسلیم می‌شود. این کنوانسیون در ۲۰ نوامبر ۱۹۸۹ مورد پذیرش مجمع عمومی سازمان ملل متحد قرار گرفت و از 2 سپتامبر 1990 میلادی، یعنی سی روز پس از تودیع بیستمین سند تصویب یا الحاق لازم‌الاجرا شده‌است.[7] تاکنون ۱۹۳ کشور (تمام اعضای ملل متحد به جز ایالات متحده آمریکا) این سند را تصویب کرده‌اند یا به آن ملحق شده‌اند. ایالات متحده آمریکا تنها عضو سازمان ملل متحد است که آن را تصویب نکرده‌ است. به این ترتیب مقبول‌ترین سند حقوق بشر در تاریخ می‌باشد.[8]

ماده 38 این کنوانسیون که در مورد مسائل مربوط به کودک‌سربازی است، مقرر داشته که:

1. كشورهاي‌ طرف‌ كنوانسيون‌ متقبل‌ مي‌شوند به‌ مقررات‌ قانون‌ بين‌المللي‌ بشر دوستي‌ در زمان‌ جنگ‌هاي‌ مسلحانه‌ كه‌ مربوط‌ به‌ كودكان‌ مي‌شود احترام‌ بگذارند.

2. كشورهاي‌ طرف‌ كنوانسيون‌ هر گونه‌ اقدام‌ عملي‌ را جهت‌ تضمين‌ اين‌ كه‌ افراد كمتر از 15 سال‌ در مخاصمات‌ مستقيماً شركت‌ نكنند، معمول‌ خواهند داشت‌.

3. كشورهاي‌ طرف‌ كنوانسيون‌ از استخدام‌ افراد كمتر از 15 سال‌ در نيروهاي‌ مسلح‌ خود خودداري‌ خواهند كرد. اين‌ كشورها براي‌ استخدام‌ افرادي‌ كه‌ بالاي‌ 15 سال‌ و زير 18 سال‌ سن‌ دارند، اولويت‌ را به‌ بزرگترها خواهند داد.[9]

بدین ترتیب، مشخص می‌شود که حتی اگر سن قانونی را 15 سال در نظر بگیریم، باز هم شاهد حضور کودکان زیر این سن در میادین جنگی و کشورهای مختلف هستیم که این امر، خلاف مقررات بین‌المللی است.

نویسنده: علی فرهمند

[1] . The recruitment and use of children

[2] . https://childrenandarmedconflict.un.org/six-grave-violations/child-soldiers/

[3] . Paris Principles on the Involvement of Children in Armed Conflict 2007

[4] . https://childrenandarmedconflict.un.org/questions-and-answers-on-the-recruitment-and-use-of-child-soldiers2/

[5] . Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on the involvement of children in armed conflict

[6] . https://childrenandarmedconflict.un.org/tools-for-action/optional-protocol/

[7] . https://www.unicef.org/child-rights-convention/convention-text

[8] . https://en.wikipedia.org/wiki/Convention_on_the_Rights_of_the_Child

[9] . http://www.unic-ir.org/hr/convenantion-child.htm