هدویگ کویجپرس؛ روزنامه‌نگار بلژیکی که سابقه حضور در مناطق کردنشین سوریه را نیز دارد، در مقاله‌ای به وضعیت بحران آب و تنش بر سر منایع آبی در مرز سوریه، عراق و ترکیه پرداخته است.
اولین باری که من شخصا تبدیل شدن آب به سلاح درگیری را تجربه کردم اواخر تابستان سال 2015 و در شمال شرقی سوریه بود. چون ترکیه جریان آب ورودی رودخانه فرات به سوریه را کم کرد، کمیته محلی آب پخش سهمیه آب به شهرها و روستاهای مختلف توابع خود را به عهده گرفت. در نتیجه کاهش جریان آب، ساعات کمتری نیز برق داشتیم. هر پنج یا شش روز یک بار، یکی از همسایگان به زبان عربی فریاد می‌زد «آب آمد». ما به سرعت دینام خود را روشن می‌کردیم تا مخازن آب بالای سقف و بطری‌ها و دبه‌هایی را برای آشامیدن، پخت و پز پر شوند و – البته- برای استفاده دستشویی. بعد از آن، کف حیاط را با شلنگ می‌شستم و به گیاهان و درختان زیتون پشت آب می‌دادم تا اینکه دوباره آب قطع می‌شد و منتظر مرحله بعدی سهم آب شهر می‌ماندیم.
در طول آن ماه، من چندین بار از نیروی تاسیساتی خواستم بررسی کند که چرا دو مخزن بزرگ آب در پشت بام من فقط پس از دو روز به طرز مرموزی خشک می‌شوند. متاسفانه، مسئول تاسیسات هیچ نقصی پیدا نکرد. با این حال، یک شب حدود ساعت سه بامداد، صدای قدم‌هایی را در پشت بام شنیدم. وقتی دزدکی وارد حیاط ساختمان دو طبقه شدم، توانستم یک شلنگ را ببینم که از پشت بام پایین می‌آمد و وارد سوراخ تهویه سقف حمام در حیاط همسایه می‌شد. به نظر می‌رسید که من به یک نیروی فنی جدید احتیاج نداشتم. همسایه من که فقط یک مخزن آب کوچکتر داشت، آب من را «می‌دزدید» تا نیمه شب پنج پسر کوچکش را مخفیانه حمام کند.
رودخانه‌های فرات و دجله که از بالادست ترکیه به سوریه و پایین دست عراق سرازیر می‌شوند.
درگیری‌های سوریه، ترکیه و حوزه فرات – دجله
خاورمیانه و شمال آفریقا- کم‌آب‌ترین منطقه در جهان – بدون شک سنگین‌ترین تغییرات آب و هوایی را در این سیاره متحمل شده است. با توجه به اینکه آب برای بقای انسان، تولید انرژی و غذا و توسعه اقتصادی و اجتماعی ضروری است، پیامدهای ناامنی آب به ویژه برای منطقه‌ای مشکل ساز است که در تاریخ اخیر با بی‌ثباتی و درگیری سیاسی عمیقی همراه بوده است. این منطقه شامل حوضه رودخانه فرات-دجله می‌شود که سواحل حاصل‌خیز آن محل زندگی نخستین تمدن‌های جهان بوده است.
فرات و دجله هر دو از ترکیه سرچشمه می‌گیرند و به حوضه شط‌العرب در جنوب عراق سرازیر می‌شوند. در حالی که رود فرات از سوریه و عراق عبور می‌کند، دجله از ترکیه به عراق جریان دارد. ترکیه 90 درصد از آب فرات و سوریه 10 درصد از جریان آب بهره‌برداری می‌کند. در مورد دجله، ترکیه، عراق و ایران به ترتیب 40، 51 و 9 درصد سهم می‌برند. رودخانه‌های دجله و فرات منبع حیاتی توسعه اقتصادی – اقتصادی ترکیه، سوریه، عراق و ایران هستند. استفاده از آب به عنوان سلاح وقتی مورد توجه قرار گرفت که داعش به صورت مداوم و منظم از آب به عنوان سلاح بهره‌برداری کرد. داعش جریان آب را به مناطق تحت کنترل شیعیان در عراق دستکاری کرده و زیرساخت‌های آب را در سوریه به طور گسترده هدف قرار داده است. در جنگ داخلی سوریه که ده سال از آغاز آن می‌گذرد، تقریبا همه طرف‌های جنگ از این رویه در جریان درگیری استفاده کرده‌اند.
با این وجود، بخشی از درگیری‌ها در مورد حوضه فرات – دجله که بیشترین توجه رسانه‌ها را به خود جلب کرده است، استفاده از آب فرات توسط ترکیه علیه دشمن خود در سوریه است. از سال 2015، ترکیه چندین بار جریان آب رودخانه‌های فرات را به سوریه کاهش داده یا به طور کامل قطع کرده است. به گفته اداره خودگردان شمال شرق سوریه، ترکیه این اقدام را در راستای تلاش برای استفاده از آب به عنوان سلاح فشار علیه مقامات کُرد انجام می‌دهد که در حال حاضر مناطق وسیعی از شمال شرقی سوریه را در دست دارند. کاهش جریان آب ورودی به سوریه مشکلاتی را همراه با کمبود آب آشامیدنی ایجاد کرده است. در سدهای منطقه برق کمتری تولید می‌شود، چون آب برای آشامیدن در اولویت قرار دارد. به غیر از تجربه کشاورزان در دوران خشکسالی که می‌بینند زمینهای کشاورزی‌شان به زمینهای خشک و ترک خورده تبدیل می‌شود، خطر ابتلا به انواع عفونت‌ها در آب‌های راکد و خساراتی که گیاهان و جانوران کشور در معرض آن قرار دارد نیز معضل بزرگی است.
این نگرانی وجود دارد که ترکیه در تابستان 2021 جریان آب به سوریه را کاهش دهد و متعاقب آن عراق در پایان مسیر آب با بی‌آبی بیشتری مواجه شود. حتی خود ترکیه خشکسالی را تجربه می‌کند و کشاورزان در زمینهای کشاورزی اغلب به دلیل کمبود باران و بارش برف به آب‌های زیرزمینی متوسل می‌شوند که گاهی اوقات گودال‌هایی برای رسیدن به آب زیرزمینی می‌کنند که حتی یک اتوبوس می‌تواند در آن جای بگیرد. انتظار می‌رود خشکسالی طولانی مدت باعث افزایش درگیری بر سر آب بین این سه کشور شود.
سازمان ملل متحد پیش‌بینی می‌کند جریان فرات و دجله می‌تواند به ترتیب 30 و 60 درصد تا پایان قرن کاهش یابد، و این نشان می‌دهد مقدار آبی که از سوریه و عراق عبور می‌کند، حتی کمتر خواهد شد. با این وجود، حوضه فرات – دجله تنها مکانی در جهان نیست که درگیری و جنگ بر سر آن پیش‌بینی شده است. در حدود 300 منطقه در سراسر جهان وجود دارد که طبق گزارشات سازمان ملل درگیری بر سر آب آنها تا سال 2025 پیش‌بینی شده است.
رسیدن به توافق بعید است
تا دهه 60، همکاری برای جریان آب بین سه کشور همیشه وجود داشته است. با افزایش جمعیت از هر طرف، ترکیه به برنامه‌ریزی برای یک پروژه انرژی برای تکیه کمتر به نفت پرداخت. در سال 1975، سوریه و عراق هنگامی که دولت ترکیه جریان فرات را به طور کامل برای پر کردن مخزن سد آتاتورک متوقف کرد در برابر ترکیه متحد شدند. ترکیه و سوریه در این دوره از خشکسالی پایدار تقریبا بر سر اختلافات مربوط به جریان آب به جنگ برخاستند. بحران آب سال 1975، که با وساطت عربستان سعودی حل شد، تقریبا به درگیری مسلحانه گسترده‌ای در منطقه منجر شد، چیزی که امروز با آن روبرو هستیم.
تنش‌های سیاسی بین دو کشور در مورد اختلافات مربوط به آب در دهه 80 و 90 به درگیری دیگری منجر شد، زیرا ترکیه از آب به عنوان ابزاری برای تحت فشار قرار دادن سوریه و عراق در پایین دست استفاده کرد و آن را به موضوعات مرتبط با آب محدود نکرد. در سال 1987 ترکیه و سوریه سرانجام توافق نامه‌ای را به امضا کردند که در آن ترکیه متعهد شد 500 متر مکعب در ثانیه، آب برای سوریه آزاد کند در حالی که سوریه نیز متعهد شد که به پشتیبانی خود از پ.ک.ک پایان دهد. همزمان با بهبود روابط تجاری بین سه کشور در دهه 2000، ترکیه و سوریه توافق کردند که به طور مشترک با پ.ک.ک بجنگند و ترکیه تصمیم گرفت که به اتحادیه اروپا بپیوندد، در آن زمان همکاری برای هماهنگی در مورد جریان آب از بالادست ترکیه به پایین دست سوریه و عراق دیده می‌شد.
با این حال، پس از سال 2011، با آغاز درگیری‌های سوریه و حمایت ترکیه از جناح‌های مخالف دولت سوریه، تقریبا همه طرف‌های درگیر از آب به عنوان اسلحه استفاده می‌کنند. بمباران زیرساخت‌های آب در سوریه و قطع جریان آب به سمت شمال شرقی ترکیه میلیون‌ها سوری را از دسامبر 2016 بدون آب گذاشته است. عراق، نیز به شدت از خشکسالی و کمبود آب رنج می‌برد. خصومت ترکیه علیه دولت سوریه و شمال شرقی تحت کنترل کردها باعث افزایش دوره‌هایی شده است که ترکیه جریان آب را به سمت پایین دست سوریه به عنوان ابزار فشار سیاسی و سلاحی علیه دشمنان خود بهره‌برداری می‌کند. بدین ترتیب نه تنها خطر ایجاد بحران انسانی جدی است، بلکه میلیون‌ها غیرنظامی را با تشنگی روبرو می‌کند و مستقیما سبد نان سوریه و محیط زیست در منطقه را هدف قرار می‌دهد. نبود راه‌حلی قطعی برای درگیری‌های سوریه، عدم توافق سیاسی در میان کشورهای وابسته به حوزه فرات – دجله برای تامین آب آن، اثرات تغییر اقلیمی و رشد جمعیت محلی، به صورت مستقیم به آینده‌ای مصیبت‌بار منجر می‌شود که طی آن خاورمیانه به خاطر جنگ بر سر آب بیشتر از نفت مورد توجه قرار خواهد گرفت. ادامه بیشتر درگیری بین ترکیه و طرف‌های مختلف در سوریه به یک بحران انسانی و زیست‌محیطی حتمی منجر خواهد شد که پایین‌دست، یعنی عراق را نیز هدف قرار می‌دهد.