مقدمه
در طول جنگ و منازعات مسلحانه داخلی و بین‌المللی، صدمات و خسارات جبران‌ناپذیری به کودکان وارد می‌شود و شمار کودکانی که قربانی می‌شوند، بسیار زیاد است. کودکان در جنگ به‌عنوان سرباز، نیروی خدماتی و باربری، جاسوس و مین‌یاب مورد سوءاستفاده قرار می‌گیرند. به همین دلیل، استفاده از کودکان تحت هر عنوان در میادین جنگی و از سوی گروه‌های نظامی دولتی و غیردولتی، محکوم و ممنوع است. در همین زمینه، صدها نهاد ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی، اعم از دولتی و غیردولتی، به موضوع ورود کرده و فعالیت‌های گسترده‌ای در این خصوص انجام داده‌اند.
از جمله نهادی که نقش حمایتی در مورد وضعیت کودکان در جنگ را داشته، شورای امنیت سازمان ملل متحد است که طی حدود دو دهه، چندین قطعنامه در خصوص وضعیت کودکان در جنگ صادر نموده است. گفتنی است پیرو قطعنامه 1612 (مصوب سال 2005)[1] گروه کاری ویژه‌ای شامل 15 عضو شورا جهت بررسی وضعیت کودکان در جنگ تشکیل شده و متعاقب آن یک مکانیسم نظارتی و گزارشی جهت تنظیم گزارش از مناطق درگیری و وضعیت کودکان و ارائه آن به شورای امنیت سازمان ملل از طریق گروه کاری ویژه تأسیس گردید. در این یادداشت کوتاه، به نکات مهم در مورد این قطعنامه خواهیم پرداخت.
پیشینه
شورای امنیت به عنوان مقتدرترین رکن سازمان ملل متحد ومسئول حفظ صلح و امنیت بین‌المللی، طی حدود سه دهه اخیر و پس از پایان جنگ سرد، به مباحث موضوعی مرتبط با صلح و امنیت بین‌المللی مانند بیماری‌های فراگیر و خطرناک و حمایت از افراد غیرنظامی ازجمله حمایت از زنان و کودکان در درگیریهای مسلحانه ورود کرده است. در این میان، موضوع حمایت از کودکان در درگیریهای مسلحانه مورد علاقه جدی شورای امنیت قرار گرفته است؛ به‌گونه‌ای که چندین قطعنامه و اعلامیه در این خصوص صادر شده است.
در سال 1993 میلادی و با برگزاری کنفرانس جهانی حقوق بشر در وین، مجمع عمومی از دبیر کل سازمان ملل خواست که مطالعه‌ای جامع در مورد تاثیرات درگیریهای مسلحانه بر کودکان انجام دهد. دبیرکل در تاریخ 8 ژوئن 1994 گروه مطالعاتی ویژه به ریاست گراسا ماچل (Graca Machel) تاسیس کرد و این گروه نیز گزارش خود را در اوت 1996 ارائه داد.
پس از ارائه این گزارش، شورای امنیت سازمان ملل متحد با ایجاد «نماینده ویژه در امور کودکان و درگیریهای مسلح» (Special Representative for Children and Armed Conflict) در سال 1996 میلادی، به‌طور رسمی به قضیه حضور کودکان در جنگ و منازعات مسلحانه داخلی و بین‌المللی ورود کرد. در همان زمان مجمع عمومی سازمان ملل متحد درصدد جمع‌آوری اطلاعات در مورد مشکلات کودکان آسیب‌دیده از جنگ، افزایش آگاهی و تقویت همکاری‌های بین‌المللی برای حفاظت از آنها بود. در سال 1999 میلادی، اولین قطعنامه (قطعنامه 1261 در 30 اوت) در مورد کودکان و درگیریهای مسلحانه توسط شورای امنیت سازمان ملل به تصویب رسید و بدین ترتیب، موضوع کودکان آسیب‌دیده از جنگ را در دستور کار این شورا قرار داد. این قطعنامه به‌عنوان نخستین قطعنامه شورای امنیت در مورد حمایت از کودکان در درگیریهای مسلحانه صادر شد.
لازم به ذکر است که بر اساس همه قطعنامه‌های صادر شده توسط شورا و ماده 12 منشور، دیگر ارکان سازمان ملل از جمله مجمع عمومی تا هنگامی که شورای امنیت درخواست نکند، حق ورود و دخالت محتوایی در موضوع را ندارند. در قطعنامه‌های شورا عبارتی درج شده است[2] که نشان می‌دهد موضوع به طور تخصصی در صلاحیت شورای امنیت قرار دارد.
تحلیل و بررسی قطعنامه 1612
شورای امنیت شش تخلف سنگین را که تعداد زیادی از کودکان را در زمان جنگ تحت تأثیر قرار داده بود، شناسایی و محکوم کرد و از دبیر کل خواست تا گزارشی در مورد این موضوع ارائه دهد. خاتمه دادن و جلوگیری از وقوع این شش تخلف جدی محور کار و وظایف نماینده ویژه است. در سال 2005 و با صدور قطعنامه 1612 شورای امنیت یک مکانیسم نظارت و گزارش‌دهی Monitoring and Reporting Mechanism یا MRM ایجاد کرد تا به طور منظم نظارت، مستندسازی و گزارش‌دهی در مورد تخلفات انجام شده علیه کودکان انجام شود. بر اساس این اطلاعات، دبیرکل سازمان ملل متحد در گزارش سالانه خود در مورد کودکان و درگیریهای مسلحانه، طرفین درگیری را که به استخدام، کشتن و آزار کودکان، تجاوز خشونت جنسی، ربودن کودکان و حمله به مدارس و بیمارستان‌ها می پردازند، با هدف پایان دادن به این تخلفات معرفی می‌کند.
شش تخلف جدی به عنوان پایه‌ای برای گردآوری اطلاعات و گزارش تخلفاتی که بر کودکان تأثیر می‌گذارد، عبارت‌اند از:
- ربایش کودکان؛
- قتل و ضرب و شتم کودکان؛
- استخدام یا استفاده از کودکان به‌عنوان سرباز؛
- خشونت جنسی علیه کودکان؛
- حمله به مدارس یا بیمارستان‌ها؛
- ممانعت از دسترسی کودکان به کمک‌های انسان‌دوستانه.
قطعنامه 1612 شورای امنیت، نقطه عطفی در زمینه حقوق کودکان در جنگ است و قطعنامه‌های پس از آن، ضمن عملیاتی کردن اصول و سیاست‌های کلی مندرج در قطعنامه‌های پیشین به بیان جزئیات و بررسی اقدامات عملی انجام شده در سطح جهانی برای اجرای سیاست‌های تعیین شده پرداخته‌اند.
شورای امنیت در قطعنامه مذکور، ضمن تاکید بر قطعنامه‌های پیشین، در پی چارچوبی برای رسیدگی و حمایت از کودکان آسیب دیده از درگیریهای مسلحانه است. این قطعنامه، ضمن اینکه پیشرفت‌های ایجاد شده در زمینه حمایت از کودکان آسیب دیده را ذکر می‌کند (به ویژه در زمینه‌های حمایت و توسعه استانداردها و هنجارها)، عمیقاً نگران عدم پیشرفت کلی در این زمینه است و مدعی شده طرفین درگیریهای مختلف، با نقض مصونیت کودکان همچنان مفاد حقوق بین‌الملل در رابطه با حقوق و حمایت از در کودکان درگیری مسلحانه را نقض می‌کنند. این قطعنامه، استفاده از کودکان به‌عنوان سرباز در میادین جنگی را نیز محکوم کرده است.
شورا در این قطعنامه، به موارد جدیدی نیز اشاره کرده است که در نقض حقوق کودکان و استفاده از آنها به عنوان کودک سرباز موثر است. همین موارد جدید هستند که باعث تفاوت قطعنامه 1612 با قطعنامه‌های قبلی شده‌اند. از جمله این موارد عبارت‌اند از:
1. نقض قوانین بین‌المللی و قاچاق غیرقانونی اسلحه کوچک و سلاح‌های سبک: شورای امنیت در قطعنامه‌هایی که درباره حمایت از کودکان در درگیریهای مسلحانه صادر کرده است با این استدلال که تجارت و نقل و انتقال غیرقانونی سلاح‌های کوچک و سبک،[3] می‌تواند باعث طولانی شدن درگیریهای مسلحانه و تشدید پیامدهای درگیری برای کودکان شود، از کشورها می‌خواهد به تعهدات خود برای کنترل و توقف تجارت غیرقانونی سلاح‌های کوچک و سبک عمل کنند. همچنین در بخش نباید از مین‌های ضد نفر غفلت کرد. شورای امنیت همواره از تعداد زیاد کودکانی که در طول جنگ و یا پس از آن، جان خود را بر اثر مین‌های ضد نفر، مهمات انفجاری و بمب‌های هدایت‌شونده از دست داده‌اند و یا دچار نقص عضو شده‌اند، ابراز نگرانی کرده است.
در همین زمینه، قطعنامه 1612 به سربازگیری از میان کودکان در نقاط مرزی برای پیشبرد درگیریهای مرزی و ربایش آنها، استفاده از کودکان برای قاچاق کالا و اقلام ممنوعه اشاره کرده است.
2. مبارزه با بی‌کیفری: شورای امنیت، بر نقش اصلی دولت‌های ملی در تأمین مؤثر محافظت و امدادرسانی به تمام کودکان آسیب دیده از درگیریهای مسلحانه و نقش آنها برای پایان دادن به مصونیت از مجازات و محاکمه در مورد مسئولان جنایات علیه بشریت، جنایات جنگی و موارد غیرقانونی و جنایاتی که علیه کودکان انجام شده است، تاکید کرده است. بی‌کیفری از منظر حقوق بین‌الملل، به این معناست که عاملان نقض حقوق بشر از هرگونه تعقیب، دستگیری و مجاکمه معاف باشند و متناسب با جرم و جنایت خود، به مجازات نرسند. به همین دلیل شورای امنیت از کشورها خواسته علاوه بر مجازات ناقضان حقوق کودک، این جنایت‌ها را از مقررات مرتبط با عفو مستثنی نمایند.
3. شورای امنیت به موجب قطعنامه 1612 و بند 8 آن، گروه کاری (working group) ایجاد کرد تا به وسیله آن یک مکانیسم جمع‌آوری اطلاعات در خصوص نقض حقوق کودکان به خصوص در درگیریهای مسلحانه ایجاد شود. اطلاعات جمع‌آوری شده باید به گروه کاری تحویل داده شود. هرگونه فعالیت نهادهای سازمان ملل نیز باید با همکاری دولت‌ها صورت بگیرد.
فرجام سخن
با عنایت به موارد مذکور، قطعنامه 1612 مسیر جدیدی برای مقابله با نقض حقوق کودکان در میادین جنگی هموار کرد و با ارائه تعاریف جدید، امکان حمایت از کودکان را به طور وسیع‌تر و بیشتری فراهم آورد. این قطعنامه از دولت‌ها درخواست نمود که حفاظت از کودکان، تضمین دسترسی به حقوق اولیه و زندگی مناسب برای کودکان آسیب دیده از جنگ را تامین نمایند. این قطعنامه به دولت‌ها تاکید کرده که فرایند بازگشت یک کودک آسیب دیده از جنگ را مدیریت کنند تا او به راحتی به زندگی عادی خود بازگردد.
نویسنده: رادمان محمدی
[1] . https://undocs.org/S/RES/1612(2005)
[2] . Decides to remain actively seized of this matter
[3] . Small Arms and Light Weapons