یک‌بار دیگر، به نظر می‌رسد که منطقه ایزدی‌نشین شنگال در معرض تهدید قریب‌الوقوع قرار دارد، همانطور که از مدتها پیش نیز چنین بوده است. شنگال به خار چشم اردوغان تبدیل شده، چون حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک.) آزادانه در آنجا فعالیت دارد. با این حال، به نظر می‌رسد این بار تهدید بزرگتر از حمله ترکیه فقط به مناطق تحت کنترل پ.ک.ک باشد. اتحادهای جدیدی در حال شکل‌گیری است. دشمنان جدیدی در حال ابراز وجود هستند و اگر رویدادها طبق گزارش‌ها پیش برود، درگیری شنگال حتی ممکن است به مرحله جدیدی از خشونت‌های فرقه‌ای در عراق تبدیل شود.
اعزام نیروی تقویتی حشدالشعبی به شنگال و شکست توافق بغداد و اربیل در مورد شنگال
در 22 ژانویه، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، جمله معروف خود را گفت: «ممکن است یک شب ناگهان به آنجا برویم»، و منطقه شنگال را تهدید کرد. وی افزود «ترکیه همیشه آماده انجام عملیات مشترک باعراق علیه پ.ک.ک است اما ما نمی‌توانیم علنا تاریخ چنین عملیاتی را اعلام کنیم.» مردم شنگال – و شبه نظامیان حاضر در آنجا – از همان زمان در حال تدارک برای حمله ترکیه هستند. تهدیدهای ترکیه علیه منطقه شنگال شبه‌نظامیان عراقی طرفدار ایران را برانگیخت تا حضور خود را در آنجا افزایش دهند. حشدالشعبی اعلام کرد حضور خود در شنگال را افزایش داد چون دولت مرکزی عراق و حکومت اقلیم کردستان نتوانستند توافق شنگال بغداد و اربیل را اجرا کنند. این پیمان که در اکتبر سال 2020 آغاز شد به منظور ایجاد ثبات در منطقه و پایان دادن به جنگ نرم در حال انجام در منطقه متاثر از نسل‌کشی بود. اختلافات مربوط به کنترل شنگال منجر به از بین رفتن حاکمیت و ناامنی شده و همچنان دلیل اصلی عدم بازگشت تعداد زیادی از آوارگان به شنگال است.
توافق شنگال می‌گوید فقط نیروهای فدرال عراق باید در شنگال فعالیت کنند و سایر گروه‌های مسلح (از جمله پ.ک.ک. و حشدالشعبی) باید شهر را ترک نمایند. این توافق اختلافات بغداد و اربیل در مورد کنترل منطقه را حل می‌کند و منجر به عقب‌نشینی شبه‌نظامیانی می‌شود که هم اکنون در آنجا فعال هستند. با این حال، تهدید قریب‌الوقوع ترکیه باعث شد تا شبه‌نظامیان طرفدار ایران نقش خود را – به جای کاهش – افزایش دهند. چندین نفر از مسئولان این شبه‌نظامیان علنا ترکیه را به تلافی برای حمله به خاک عراق تهدید کردند. بدین ترتیب، آنها اقدامات قبلی انجام شده علیه نیروهای آمریکایی را به نیروهای ترک یادآوری نمودند. مقاومت عراق بار دیگر اعلام کرد که هیچگونه مداخله خارجی در خاک عراق را نمی‌پذیرد.
به نظر می‌رسد نیروهای طرفدار ایران در برابر حمله قریب الوقوع ترکیه موضعی سختگیرانه اتخاذ می‌کنند – کاری که هم دولت اقلیم کردستان و هم دولت مرکزی عراق در انجام آن کوتاهی کرده بودند و به نظر می‌رسید موقتا از تهدید جلوگیری کرده‌اند. ترکیه نمی‌خواهد دوست-رقیب خود یعنی ایران را آزرده کند. حداقل تا زمانی که شرکای مورد نیاز برای انجام این کار را پیدا کند.
نه پ.ک.ک و نه حشدالشعبی در شرایط فعلی از شنگال بیرون نخواهند رفت
از زمان اخراج داعش از منطقه، شنگال توسط گروه‌های شبه‌نظامی مختلف کنترل می‌شود. اختلافات در جامعه ایزدی محلی از سال 2014 افزایش یافته است. از طرفی، تعدادی از ایزدی‌ها همسو با حزب دموکرات کردستان (پارتی) هستند. این جناح فشار می‌آورد تا شنگال توسط دولت اقلیم کردستان اداره شود. ایزدی‌های همسو با پ.ک.ک و ایزدی‌های همسو با حشدالشعبی به شدت با این پروژه مخالفت می‌کنند. حتی اگر این دو جناح از نظر ایدئولوژیک با هم متفاوت باشند، اما هر دو خواستار یک دولت محلی و نظامی هستند تا بتوانند از گروه اقلیت آسیب‌پذیر محافظت کند.
شنگال از نظر استراتژیک هم برای جناحهای همسو با پ.ک.ک و هم برای شبه‌نظامیان طرفدار ایران مهم است. و آنچه را بسیاری نمی‌دانند، این است که شنگال برای جناحهای مذهبی طرفدار ایران از اهمیت مذهبی نیز است. شهر شنگال دارای جمعیتی متفاوت و شامل مسلمانان سنی و شیعه، ایزدی‌ها و مسیحیان بود که با هم در صلح نسبی زندگی می‌کردند. پس از تخریب گسترده شهر توسط داعش، گروه‌های طرفدار ایران به سرعت در بازسازی تنها زیارتگاه شیعه در این شهر اقدام کردند. شنگال، حرم سیده زینب دختر امام سجاد (ع)، چهارمین امام شیعه را در خود جای داده است. به تدریج، زائران شروع به بازدید از محل کردند.
رویترز: عکس مزار سیده زینب، در شنگال دیده می‌شود
در جریان حمله داعش به شنگال در سوم اوت 2014، دولت مرکزی عراق و نیروهای پیشمرگه حکومت اقلیم کردستان ایزدی‌ها را در برابر نسل‌کشی تنها گذاشتند. محاصره شنگال توسط پ.ک. و نیروهای وابسته به ی.پ.گ شکسته شد. ایزدی‌ها – تحت کنترل پ.ک.ک – شروع به تاسیس اداره خود با عنوان «شورای خودمختاری دموکراتیک شنگال» کردند و واحدهای دفاعی خود را با نام«یگان‌های مقاومت شنگال» (ی.ب.ش.) تاسیس کردند. شنگال از لحاظ استراتژیک با مناطق تحت کنترل ی.پ.گ. و شمال شرقی سوریه هم مرز است و از آن زمان تاکنون به یک کریدور زمینی از سوریه به عراق تبدیل شده است.
حشدالشعبی وارد یک اتحاد آزاد با ی.ب.ش. شده است. چون ی.ب.ش. نیز برای یک نوع حکومت غیرمتمرکز در عراق و دور از حکومت اقلیم کردستان تلاش می‌کند. به گفته رهبران حشدالشعبی، شنگال – از مناطق مورد مناقشه بین بغداد و اقلیم کردستان قرار دارد – و نباید به حکومت اقلیم کردستان بازگردد. می‌توان نتیجه گرفت که اتحاد آنها بر یک نقطه مشترک وجود دارد و آن هم کینه نسبت به حزب دموکرات کردستان (پارتی). علاوه بر این، ی.ب.ش. مایل به همکاری با حشدالشعبی، از جمله در فعالیت‌های مرزی خود در سوریه است. می‌توان ادعا کرد که تهدید قریب‌الوقوع ترکیه فقط جناحهای پ.ک.ک./ی.ب.ش. و حشدالشعبی را بهم نزدیکتر کرده است.
تهدید ترکیه برای حمله به شنگال باعث شد جناحهای طرفدار ایران در حشدالشعبی به شدت از نظر سیاسی و نظامی تقویت شوند، و هادی العامری، رئیس سازمان بدر، از دولت عراق خواست، «تمام اقدامات لازم را برای جلوگیری از هرگونه تجاوز به قلمرو عراق، نیروهای مسلح عراق و حشدالشعبی» انجام دهد. گفته می‌شود، کل جناحهای حشدالشعبی از ماه فوریه به شنگال نقل مکان کرده و در نزدیکی آنها مستقر شده‌اند. گفته می‌شود این نیروهای تقویتی از سه تیپ کاملا مجهز حشدالشعبی و همچنین تشکیلاتی از عصائب اهل الحق و حزب الله تشکیل شده است. گزارش‌های متعددی مبنی بر تشکیل جلسات بین عصائب اهل الحق و رهبران حزب الله و پ.ک.ک. وجود دارد و شبه‌نظامیان مذکور اسلحه‌های زیادی را به شنگال منتقل کرده‌اند تا بتوانند در مقابل حمله ترکیه همکاری و مقاومت کنند. هرچند این تایید گزاراشات دشوار است، اما به نظر می‌رسد این گزارش‌ها درست هستند.
چرا ترکیه بر شنگال تمرکز دارد؟
حضور پ.ک.ک در منطقه شنگال از زمانی که اردوغان رئیس جمهور ترکیه در سال 2014 پا به این کشور گذاشت، به خار چشم او تبدیل شده است، اما دلایل متعدد دیگری را می‌توان برای اردوغان برشمرد که می‌خواهد کنترل شنگال را به دست بگیرد. پ.ک.ک. رقیب طولانی برای حزب دموکرات کردستان (پارتی) است. همزمان، پارتی اتحادی بسیار قوی با ترکیه دارد. به عنوان مثال، پارتی و پ.ک.ک. قبلا در به اصطلاح «جنگ برای قندیل» با یکدیگر روبرو شده‌اند. در این جنگ، پ.ک.ک از اتحادیه میهنی کردستان (یکتی) در جنگ برای کسب قدرت در کردستان عراق حمایت و ترکیه از پارتی حمایت نمود. در طی «عملیات چکش» پیشمرگه‌های پارتی و ارتش ترکیه هر دو همزمان به پ.ک.ک حمله کردند، تا پ.ک.ک به دره بقاع لبنان برگردد و محدود شود.
همچنین، پارتی به دلایل اقتصادی به شدت به ترکیه وابسته است. این منطقه بخش عمده‌ای از نیازمندی‌های خود را از ترکیه همسایه وارد می‌کند. همچنین صادرات نفت این منطقه به ترکیه بستگی دارد. در ماه مه 2012، ترکیه و حکومت اقلیم کردستان توافقنامه 50 ساله برای ساخت یک خط لوله گاز و دو خط لوله مستقیم از شمال عراق تحت کنترل کردها به ترکیه را بدون تصویب بغداد – و البته همراه اعتراض بغداد- امضا کردند. این خطوط لوله گاز و نفت را به بندر جیهان ترکیه منتقل می‌کنند. به نظر می‌رسد که در نتیجه این مشارکت‌های استراتژیک، حکومت اقلیم کردستان از محکومیت نقض مداوم ترکیه در خاک عراق – و خاک اقلیم کردستان – در حملات هوایی و حملات هدف قرار دادن پ.ک.ک. خودداری می‌کند. بسیاری از گزارش‌ها حاکیست سرویس اطلاعاتی پاراستن وابسته به پارتی از نزدیک با سازمان اطلاعاتی ترکیه (میت) همکاری می‌کند.
با این حال، علاقه ترکیه به شنگال در خصومت با پ.ک.ک. و اتحاد استراتژیک آن با پارتی بسیار بیشتر است. شنگال درست در مسیر موصل و کرکوک قرار گرفته، دو منطقه ای که ترک‌ها در طول تاریخ ادعا می‌کردند که متعلق به آنها است. می‌توان گفت ترک‌ها در مورد این مناطق «سندروم اندام فانتونی» ایجاد کرده‌اند. «مسئله موصل» حتی در اوایل قرن بیستم بین ترکیه و انگلستان در مورد تصرف ولایت موصل عثمانی سابق، که تا پایان جنگ جهانی اول، بخشی از امپراتوری عثمانی بود، به یک اختلاف ارضی تبدیل و این منطقه توسط انگلیس اشغال شد. پس از تجزیه امپراتوری عثمانی، جمهوری تازه تاسیس ترکیه موصل را یکی از موارد مهم تعیین شده در میثاق ملی دانست. با این حال، مقامات انگلیسی در لندن و بغداد معتقد بودند که موصل برای بقای عراق به دلیل داشتن منابع و امنیت مرز طبیعی و کوهستانی آن ضروری است، لذا آنها تسلیم خواسته‌های ترک‌ها نشدند.
دلیل دیگر می‌تواند این باشد که ترکیه می‌خواهد جای دیگری در مناطق هم مرز با مناطق تحت کنترل نیروی سوریه دموکراتیک (قسد) در شمال شرقی سوریه داشته باشد. در صورت خروج غیرمنتظره آمریکا، ترکیه می‌تواند به راحتی کردهای سوریه را از هر دو طرف هدف قرار دهد.
از نظر پ.ک.ک. ترکیه به دنبال چیست؟
چارچوب زمانی تعیین شده برای توافق شنگال اربیل و بغداد جهت اجرا – و بنابراین عقب‌نشینی شبه‌نظامیان وابسته به پ.ک.ک. و حشدالشعبی- در اول آوریل تمام شده است. ترکیه تهدید کرده بود که در صورت عدم عقب‌نشینی شبه نظامیان، اقدام خواهد کرد. و به نظر می‌رسید که ترکیه در این میان بیکار ننشسته است. یک سری گزارش‌های جالب در رسانه‌های وابسته به پ.ک.ک منتشر شده است. این گزارش‌ها مجموعه‌ای از جلسات اطلاعاتی بین پارتی، میت ترکیه و موساد اسرائیل را تشریح می‌کند. طبق اطلاعاتی که روزنامه‌نگاران وابسته به پ.ک.ک. از منبعی در داخل پارتی به‌دست آورده بودند، مقامات ارشد میت و پارتی دو جلسه در مناطق ماسیف و شورش اربیل برگزار کردند تا طرحی را برای پاکسازی شنگال از وجود پ.ک.ک./ی.ب.ش. و حشدالشعبی انجام دهند.
گفته شد که مقاماتی از میت – از جمله یک معاون وزیر ترکیه- مسرور بارزانی، ویسی بارزانی، ریبر احمد و دو عضو سرویس اطلاعاتی پارتی یعنی پاراستن در جلسه‌ای که در 14 مارس ساعت 17:00 در منطقه ماسیف برگزار شد شرکت کردند. ماسيف به عنوان پاتوقی برای پاراستن شناخته شده است- جایی که فقط روزنامه‌نگاران متعهد به پارتی حق ورود به آن را دارند- و نزديک اقامت رئيس اقلیم کردستان در سریبلند قرار دارد.
منبعی که در گزارش‌های رسانه‌های وابسته به پ.ک.ک از آن نقل شد نیز اظهار داشته ممکن است آمریکا برای حمله به شنگال چراغ سبز نشان دهد. تصمیم بر این شده که دولت بغداد از حمله پشتیبانی کند و گفتگوهای متقاعده کننده را تسریع کند تا ایران مشکلی ایجاد نکند. با در نظر داشتن این گزارش‌ها، می‌توان نقاط سفر دیشب و ناگهانی نچیروان بارزانی به بغداد را به هم ترسیم کرد.
گفته شد که جلسه دیگری به طور همزمان در منطقه شورش اربیل برگزار شد که یک هیئت میت، مقامات پیشمرگه و پاراستن و مقامات ارشد موساد در آن شرکت کردند. طبق اطلاعات ارائه شده، این جلسه در خانه مردی ترکمن‌تبار برگزار شد که نقش واسطه داشت. گفته می‌شود که این برنامه‌ها شامل اقداماتی بوده است که باید برای شکستن آنچه به عنوان طرح «هلال شیعه» ایران‌محور ذکر می‌شود و قطع روابط بین حشدالشعبی و شبه‌نظامیان وابسته به پ ک ک انجام شود.
بررسی ادعاهای پ.ک.ک در بافت متن اصلی
اکنون، برای بسیاری از خوانندگان این ادعاها، ممکن است این یک نظریه توطئه جدید کاملا خنده‌دار به نظر برسد. با این حال، با نگاهی به بافت این ادعاها، گرایشی از توطئه را می‌توان یافت. بهبود روابط بین شبه‌نظامیان وابسته به پ.ک.ک و گروه‌های مقاومت طرفدار ایران می‌تواند برای همه طرف‌های درگیر نگران کننده به نظر برسد. من مطمئن هستم که همه می‌توانند ببینند ترکیه مدت زیادی است برای پاکسازی منطقه شنگال تلاش می‌کند. تنها دلیلی که ترکیه تاکنون به اهداف خود عمل نکرده است، نداشتن یک شریک جرم و تهدیدهای نیروهای طرفدار ایران بود. ترکیه حاضر نیست به تنهایی علیه منافع ایران در عراق وارد شود.
روابط خوب پارتی و ترکیه – و خصومت مشترک آنها با پ.ک.ک – برای کسی که مسائل منطقه را دنبال می‌کند تعجب‌آور نیست. همچنین، موساد با اقلیم کردستان عراق بیگانه نیست. روابط اسرائیل و کردهای عراق را می‌توان در بیش از چند دهه پیش جستجو کرد. حتی اگر چه روابط دیپلماتیک به طور رسمی برقرار نشده است، روابط بین این دو نهاد از اوایل قرن بیستم وجود داشته است. روابط این دو همیشه پنهانی باقی مانده است چون با ادعاهای ضد اسرائیلی و ضد کردی رهبران عرب، ایران و ترکیه و رسانه‌ها روبرو شده است. اسرائیل که به عنوان تنها کشور غیرعربی در منطقه «دکترین پیرامون یا استراتژی پیرامونی» دارد، بن گوریون با تدوین این دکترین اعلام کرد اسرائیل نیاز به توسعه روابط استراتژیک با مردمان غیر عرب در منطقه – از جمله کردها – دارد که نه تنها بیشترین جمعیت غیر عرب در منطقه را دارد بلکه در یک منطقه استراتژیک در عراق قرار دارند که در جنگ اعراب و اسرائیل در سال 1948 شرکت داشت.
در ماه مه 1965، دیپلمات اسرائیلی دیوید کیمچه و ژنرال ارتش اسرائیل تزوی تزور از کردستان دیدار کردند و با رهبر فقید کُرد ملا مصطفی بارزانی در حاشیه شهر حاجی عمران دیدار کردند. اسرائیلی‌ها موافقت کردند که در آن زمان سلاح و بودجه زیادی به کردها بدهند. از دیدگاه کردها، اعتماد به اسرائیل برای کشاندن آمریکا به جنگ سودمند بود.
پس از حمله 2003 به عراق، آریل شارون، نخست‌وزیر اسرائیل، خواستار گسترش روابط با کردها و ایجاد «حضور چشمگیر در زمین» در کردستان شد. این طرح توسط اسرائیل «طرح بی» نامیده شد. در ژوئن 2004، سیمور هرش مقاله‌ای برای نیویورکر نوشت و در آن ادعا کرد که اسرائیل از کردها برای مقابله با نیروهای نیابتی ایران حمایت نظامی می‌کند و عوامل اطلاعاتی اسرائیل در منطقه حضور دارند. در حالی که یک مقام سیا این ادعا را تأیید کرد، مقامات اسرائیلی، کرد و آمریکایی آن را تکذیب کردند. در ژوئن 2014، اسرائیل علی رغم انتقادات عراق، نفت کردها را که به طور مستقل فروخته می‌شد، در بندر اشکولون خریداری کرد. در جریان مشاجرات همه‌پرسی استقلال کردستان در سال 2017، نتانیاهو اظهار داشت که «یک همدردی عمیق و طولانی مدت» با کردها وجود دارد. در سال 2017، تقریبا نیمی از نفت استخراج شده از میادین نفتی کردها به اسرائیل صادر شد. خریداران در اسرائیل بیشتر شرکت‌های خصوصی هستند که به طور متوسط در روز حدود 300 هزار بشکه نفت می‌خرند.
چندین مقاله را می‌توان به نقل از منابع اطلاعاتی یافت که حاکیست مقامات موساد در کردستان عراق هستند، گروه‌های شورشی کرد را که ایران را هدف قرار می‌دهند و اطلاعات مربوط به فعالیت‌های گروه‌های مقاومت طرفدار ایران را در عراق را رصد می‌کنند.
اسرائیل به سرعت برای جلوگیری از تشکیل «هلال شیعی» توسط ایران فرصتی به دست می‌آورد. این هلال برای عبور از عراق، سوریه و لبنان – تا مرز اسرائیل است. اسرائیل نگران است ایران ممکن است در عراق دست برتر را پیدا کند، زیرا مذاکرات با دولت بایدن برای عقب‌نشینی نیروهای آمریکایی ادامه دارد. این برنامه از اقداماتی که درگیری‌ها را در عراق طولانی می‌کند و حتی باعث تجدید اختلاف در درگیری‌های فرقه‌ای می‌شود، پشتیبانی می‌کند. عراقِ تقسیم شده برای اسرائیل یک عراق امن است.
اگرچه اسرائیل به چندین گروه کُرد نزدیک است، اما اغلب گفته می‌شود که قادر به برقراری رابطه استراتژیک با پ.ک.ک. نبوده است. اگرچه اسرائیل از حضور شبه‌نظامیان وابسته به پ.ک.ک. در سوریه حمایت می‌کند، اما همچنان نسبت به پ.ک.ک احتیاط می‌ورزد. این گروه کُرد قبلا در سوریه مهمان بود و در آنجا روابط بسیار خوبی با حافظ اسد رئیس جمهور سابق داشت. بسیاری انتظار دارند – یا می‌ترسند – شاخه سوریه پ.ک.ک. دوباره با دولت سوریه روابط خود را برقرار کند. همچنین، پ.ک.ک. در دوران استقرار در سوریه، تحت حمایت سازمان آزادیبخش فلسطین در دره بقاع لبنان آموزش دیده است. اسرائیل در توطئه بین‌المللی که منجر به دستگیری و محاکمه عبدالله اوجالان شد، نقش داشته است. همچنین، رهبران پ.ک.ک غالباً احساسات ضد اسرائیلی را در سخنرانی‌های خود مطرح می‌کنند. همین روند را می‌توان در کتاب‌های اوجالان مشاهده کرد.
آمریکا در حال حاضر در عراق در موقعیت دشواری قرار دارد. بایدن اگرچه رسما برای خروج نیروهایش در حال مذاکره است، اما به نظر می‌رسد که بایدن واقعا تمایلی به خروج از آن ندارد. آمریکا با تهدید زیادی از نیروهای طرفدار ایران روبرو است، زیرا حضور نیروهای آمریکایی در عراق را نقض آشکار حاکمیت کشور می‌دانند – و بنابراین یک هدف قانونی برای حمله است. ممکن است بایدن برای جلوگیری از همکاری فزاینده بین پ.ک.ک. (شاخه سوری‌اش) و گروه‌های طرفدار ایران چراغ سبز برای عملیاتی در شنگال بدهد. با این وجود بعید است که آمریکا در چنین طرحی علنی عمل کند.
گزارش‌ها حاکیست که ترکیه مداخله خود را در سیاست‌های عراق – خارج از حکومت اقلیم کردستان- افزایش داده است. ترکیه از چندین گروه ترکمن فعال در منطقه استفاده کرده است. اگرچه برخی از آنها از نظر مذهبی با گروه‌های طرفدار ایران، هر دو معتقد به اسلام شیعه اشتراک دارند، اما نفوذ روزافزون ایران را در این کشور قبول نمی‌کنند. ترکمن‌های تورانیست – اکثرا مسلمانان سنی – ترجیح می‌دهند ایران زودتر منطقه را ترک کند. جناحهای ترکمن اگرچه طی قرن‌ها با کردها همسایه بودند، اما از کردها متنفرند.[1]
[1].https://yonews.org/a-new-conspiracy-targeting-sinjar/