کوشتنی خەڵکی سڤیل بە درێژایی مێژوو تەنیا لە شەڕە جیهانییەکاندا بینراوە، کە ئیسرائیل بە تەنیا دایدەنێت.
پێشهاتەکانی چەند مانگی ڕابردوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پەرەسەندنی شەڕ لە غەززە و لوبنان هاوتەریب لەگەڵ هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر یەمەن و سوریا، پێویستی زیاتری کردووە کە کۆڕ و دامەزراوە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ گرنگی بە پرسی پاراستنی خەڵکی مەدەنی بدەن لە دۆخی ئێستای شەڕدا. هاوکات ئەم پرسە گرنگە لەژێر کاریگەری ڕەفتارە ناتەقلیدییەکانی نەتانیاهۆ پەراوێزخراوە. پاراستنی هاوڵاتیانی سڤیل لە کاتی شەڕدا بەشێکە لە یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی و نەریتی، کە وێڕای چاودێریکردنی هەڵسوکەوتی هێزە دوژمنکارەکان بەرامبەر بە خەڵکی سڤیل، دەسەڵاتی لایەنە بەشدارەکانی شەڕەکە سنووردار دەکات لە بەکارهێنانی میتۆد و کەرەستەی سەربازی، هەروەها لە کەسانێک کە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ پشتگیری لەو کەسانە دەکات کە کاریگەری شەڕی چەکدارییان لەسەرە یان ئەگەری هەیە کاریگەرییان لەسەر بێت.
ڕوونە کە هۆشیاری لە مافی خەڵکی سڤیل زۆر پێویستە بۆ زۆرێک لە ئەکتەرەکانی ململانێ چەکدارییەکان، وەک سەربازی، بەرپرسانی حکومەت، ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، خاچی سووری جیهانی، مانگی سوور و هتد.
سیڤیل ئاماژەیە بۆ کەسێک کە بەشداری شەڕەکە نەکات یان ئەوانەی توانای شەڕکردنیان نییە، وەک بریندارەکان، پیرە پیاوان، ژنەکان، منداڵەکان، یان ئەوانەی خۆیان ڕادەست دەکەن؛ پێویستە ئەم مەدەنیانە بپارێزرێن و هێزە سەربازییەکان مافی ئەوەیان نییە هێرش بکەنە سەریان. بێگومان لە پرۆتۆکۆڵی زیادەی ساڵی ١٩٧٧دا، لیژنەی مافی مرۆڤی نیشتمانی لە مادەی ٥٠دا دەڵێت: “مرۆڤی مەدەنی لە هەریەکێک لەو پۆلێنکردنانە دادەنرێت کە پەیوەندییان بە هێزە چەکدارەکانەوە هەیە کە لە بڕگەی ١-٢-٣-٦ی مادەی چوارەمی”دا هاتووە نابێت ڕێککەوتننامەی سێیەمی پەیوەست بە دیلەکانی جەنگ و مادەی ٤٢ی پرۆتۆکۆڵەکە لەبەرچاو بگیرێت. به پێی ئه م پێناسه یه بۆ سیڤیل ده توانرێت بگوترێ “مه ده نی که سێکه که سه ڕ به هیچکامێک له جۆره جیاوازه کانی هێزی شه ڕڤانی نییه به ئاسمانی و ده ڕیا و وشکانی”.
بێگومان پێویستە ئەوەش بزانین کە قەدەغەکردنی هێرشکردنە سەر گروپەکانی وەک ڕۆژنامەنوسانی سەربازی، کارمەندانی سەربازی یەکە تەندروستییەکان، بەرپرسانی کاروباری ئایینی کە ئەندامی هێزە چەکدارەکانن، هەروەها هێزەکانی ئاشتیپارێز، کە بەشداری لە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان ناکەن لەسەر بنەمای حەوتەم بابەتی میساقی نەتەوە یەکگرتووەکان، پێویستە سنووردار بکرێت بۆ زیادکردنی پاراستن بۆ هاوڵاتیانی مەدەنی. بۆیە هەمەلایەنەیی پێویست بۆ بەدیهێنانی ئامانجی پاراستنی هەموو هاوڵاتیانی مەدەنی جێگەی خەیاڵکردنە. لە بڕگەی دووەمی مادەی ٥٠ی یەکەمین پرۆتۆکۆڵی زیادەدا، دان بە دوو خاڵی گرنگدا دەنێت، کە زۆر گرنگن. یەکەم: لە حاڵەتە گوماناویەکاندا کە نازانین کەسێک ئەندامی هێزی شەڕکەرە یان مەدەنی، پێویستە بنەماکە لەسەر ئەو ڕاستییە بێت کە ئەو کەسە مەدەنییە بەڵام گریمانەکردنی هاوڵاتی مەدەنی بێت بە باشتر دادەنرێت.
بۆیە بە لەبەرچاوگرتنی ئەو برینداربوون و زیانانەی کە لە ئەنجامی بێبەشبوون لەو پاراستنەی کە لە کۆنوانسیۆنی چوارەم و پرۆتۆکۆڵی یەکەمدا هاتووە، ڕەنگە بەسەر کەسێکی مەدەنیدا بگات، سەربازی تەنیا کاتێک دەتوانێت تەقە لە کەسانی گوماناوی بکات کە دڵنیابن لەوەی ئەو کەسانە سەربازین و لە شەڕدان. لە ململانێی ئیسرائیل لەگەڵ فەلەستینییەکان، ناکرێ ئەو دانیشتووانەی کە چەکدارن و ڕاستەوخۆ دەستیان لە کوشتنی فەلەستینییەکاندا هەیە، وەک خەڵکی مەدەنی هەژمار بکرێن. چونکە جار و بار سەلمێنراوە کە یەکەمیان چەکدارن و دووەمیش بە پاڵپشتی سوپا و پۆلیسی ئیسرائیل چەندین جار هێرشیان کردووەتە سەر فەلەستینییەکان.
محەممەد جەواد زەریف وەزیری پێشووی دەرەوەی ئێران باس لە بارودۆخی دانیشتوانی ئیسرائیل دەکات و دەڵێت “ئەم دانیشتووانە خۆبەخشن؛ واتە ئەوان لە ناوچە جیاوازەکانی جیهانەوە بە ئارەزووی دڵیانەوە هاتوونەتە ئیسرائیل و هەر یەکێکیان خۆبەخشە. هەروەها پارە لە ئەمریکا وەردەگرن بۆ ئەوەی بچن لە کیبوت بژین و هەموویان چەکدارن، بۆیە گرژیی نێوان هاووڵاتیانی فەلەستینی و دانیشتووانی ئەم هاوکێشەیە پێناسە کراوە”. به ڵام ئه و کرده وه ی ئیسرائیل له لوبنان و غه ززه که بۆمبی چه ند تۆنی به کارده هێنن، چونکه ده یانه وێت فه ڕمانده ی سه ڕبازی یان سیاسی گروپێکی دژبه ڕ تیرۆر بکه ن و ناوچه مه ده نییه کان بۆردومان بکه ن، نموونه ی تاوانه کانی جه نگن. لەم تاوانانەدا نەخۆشخانە و ئەمبولانس و قوتابخانە و مزگەوت و بینای سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان و ماڵی خەڵک و ڕۆژنامەنووس و دەزگاکانی ڕاگەیاندن و هەر باڵەخانە و کەسێک کە خەڵکی سڤیل بێت دەکرێنە ئامانج. حکومەتە ڕاستڕەوەکەی نەتانیاهۆ بە ڕەفتارە توندڕەوەکانی و بڵاوبوونەوەی توندوتیژی لەبری دیالۆگ و چارەسەرکردنی ئاشتیانەی ناکۆکیەکان، ناتوانێت بەدوای چارەسەری ئاشتیانەی کێشەکاندا بگەڕێت، چونکە بنەمای هەڵسوکەوتی ئیسرائیل دەستدرێژی و داگیرکارییە.
سیستەمی نێودەوڵەتی و حکومەتەکان و نەتەوە یەکگرتووەکان و دامەزراوەکانی مافی مرۆڤ دەبێ بە جددی سەرنجیان لەسەر گۆڕینی ڕەفتاری ئیسرائیل بێت؛ چونکە قەبارەیەکی وا لە کوشتنی خەڵکی مەدەنی بە درێژایی مێژوو تەنیا لە شەڕە جیهانییەکاندا بینراوە، کە ئیسرائیل بە تەنیا دەیکات. تەنانەت ژمارەی ئەو منداڵانەی لە شەڕی ڕووسیا دژی ئۆکرانیا دوای نزیکەی دوو ساڵ و نیو لە سەرەتای دەستپێکردنیەوە کوژراون، زۆر زۆر کەمترە لەو ژمارەیەی کە ئیسرائیل تا ئێستا لە غەززە و لوبنان دوای نزیکەی ساڵێک لە دەستپێکردنی شەڕەکە کوشتوویەتی.
