ئەم ڕاپۆرتە کۆمەڵێک گێڕانەوەی ڕاستەقینەی ژنانی کۆلبەر پێنج ناوچەی کوردنشینی ئێرانە کە لە لێکۆڵینەوەیەکی ئێتنۆگرافیدا بەدواداچوون بۆ ژیانیان کراوە.
“یەکێک لەو ژنە کۆلبەرانەی کە قسەم لەگەڵ کرد، تەمەنی 47 ساڵ بوو، ئەو و هاوسەرەکەی هەردووکیان کۆلبەر بوون، هەروەها لە ڕێگادا قاچی شکا، تەنانەت پارەی نەشتەرگەرییەکەیشی نەبوو”. لە بەرامبەر گواستنەوەی هەر شتێکدا دوو دۆلاری لێ وەرگیرا و قەبارەی بارەکە جیاوازی لە مووچەکەیدا نەبوو. ژنێکی دیکە تەمەنی ٥٥ ساڵە و خاوەنی سێ کوڕی بێکار و خوێندەوار بووە و هاوسەرەکەی لە دوکانەکەی تەنیشتی کاردەکات. دوکانێکیان هەیە کە جگە لە بەرهەمی مارکێتەکان ئەو شتانە دەفرۆشن کە لە عێراقەوە دەیهێنن. ژنێکی تریش باسی لەوەشکرد، لەدوای شەڕی ئێران و عێراقەوە دەستی بە کۆلبەری کردووە و پێنج منداڵی بووە و مێردەکەی لەدەستداوە.
ئەمانە کۆمەڵێک چیرۆکی ڕاستەقینەی ژنانی کۆلبەر پێنج ناوچەی کوردنشینی ئێرانن کە لە لێکۆڵینەوەیەکی ئێتنۆگرافیدا بەدواداچوون بۆ ژیانیان کراوە؛ ئەو ژنانەی کە بەشدارییەکی ئەوتۆیان لە توێژینەوەدا ناکەن و زەحمەتە وێنەیەکی ڕاستەقینەی ناسنامەی سیاسی و کۆمەڵایەتی خۆیان دەستبکەوێت.
یەکێک لەو لێکۆڵینەوەکان کە تیشکی خستە سەر پرسی کۆلبەری ئافرەتان لەلایەن سارا نووری پسپۆڕی باڵای توێژینەوەی کولتوورییەوە ئەنجامدرا، کە لەم دواییانەدا لە کۆبوونەوەی “کۆلبەری لە یەکتربڕینی نەتەوە و ڕەگەز و چین”دا بە وردی گفتوگۆی لەسەر کرا. لە تێبینییەکانیدا باسێکی نوێی لەبارەی بارودۆخی ژیانی ژنانی کۆلبەر و ژینگەی ژیانیان بەدەستهێناوە. نووری لە لێکۆڵینەوەکانیدا وردەکاری زیاتری لەبارەی جۆری ئاڵوگۆڕی کۆلبەری ژنان دەستکەوتووە، بەپێی ئەو جۆرە ئاڵوگۆڕی ڕۆژانە لەو سنوورانەدا دروست دەبێت، کە سێ جۆری هەیە: یەکێکیان گواستنەوەی کەلوپەلەکانە بە کۆلبەرانه، یەکێکی تریان بە ئاژەڵ و سێیەمیان بە ئۆتۆمبێل یان بارهەڵگر. لەم لێکۆڵینەوەیەدا هەم ژنە کرێکار و هەم فرۆشگادار و هەم ئەوانەی کە ئامێرەکە بەکاردەهێنن بۆ جوڵاندنی ڕەگەزەکە هەبوون.
هەستکردن بە ناسنامەی هاوبەش
ئەو کۆنتێکستە لە سنووری ڕۆژئاوادا چییە کە کۆنتێکستەکە بۆ کۆلبەری دابین دەکات؟ لێکۆڵینەوەکانی نووری دەریدەخەن پێش ئەوەی سیاسەتی سنووری سەختی نێوان ئێران و عێراق و کوردستانی عێراق ڕووبدات، دانیشتوانەکەی بەهۆی زمان و ناسنامە و ئایینی هاوبەشەوە یەکتریان وەک یەک جوگرافیا دەزانی و لە سەردەمی شەڕی ئێران و عێراقدا خەڵکێکی زۆر ئاوارە بوون و بەهۆی ئاوارەییەوە، وە شەڕی نێوان ئەم دوو وڵاتە گۆڕابوو و پەیوەندی خێزانی و هاوڕێیەتی دروست بووبوو. یەک زمان بوون و کورد بوون وای لێکردوون قووڵتر بن و خۆیان بە بەشێک لە جوگرافیای یەکگرتووی کوردستان بزانن.
کۆلبەری لە تەمەنی ١٥ ساڵییەوە
یەکێک لەو ژنانەی لەم توێژینەوەیەدا چاوپێکەوتنی لەگەڵدا کراوە، تەمەنی ٦٨ ساڵ بووە و ٩ منداڵی بووە و بەهۆی خراپی باری ژیانیەوە، پێی باشتر بووە دەست بە کۆلبەری بکات. لەم ڕێگایەدا دوو منداڵی کچەکە لەگەڵیدا بوون، یەکێکیان لە ڕێگای بەفراویدا لەگەڵیدا کاری دەکرد کاتێک منداڵی بوو. کچەکەی تری لە تەمەنی ١٥ ساڵییەوە چوار ساڵ لەسەر ئەم ڕێگایە کاری کردبوو. ئەوان وەک کچە ١٥ ساڵانەکانی تر بوون کە پێشتر لەگەڵ دایکیان دەچوونە کۆلبەری.
نووری دەڵێت، ئەم ژنە شەش جار نەشتەرگەری قاچی کردبوو و دیسکی کەمەری هەبووە و بەهۆی کۆلبەریەوە تووشی نەخۆشی دیکە بووە. لە چەند ساڵی ڕابردوودا وازی لە کۆلبەری هێنابوو و لەگەڵ چەند ژنێکی دیکەدا کۆگایەکی دەستپێکردبوو. ژنانی عێراقی، کە لە کاتی شەڕدا هاتوونەتە ئێران و ئاوارە بوون، لەگەڵیان قسەیان دەکرد: “لەم گێڕانەوەیانە دەتوانرێت بگاتە دوو تەوەر”: یەکێکیان ئەوەیە کە ئەم کارە ئازارێکی زۆری جەستەیی بۆ ئەو ژنانە دروست دەکات و تەوەری دووەمیش ئەوەیە کە زۆرێک لەو کاڵا و کاڵایانەی کۆلبه‌ران دەیهێنن بۆ بازرگانی نین و بە کاڵای بازرگانی نازانرێن. کاڵای وەک نان و خۆراک و کەرەستەی خاو. ئەوە خەڵکی عێراقن کە بە کۆلبەرەکان دەڵێن شۆربای ناوخۆیی یان سەوزە و کەلوپەلی سەرەتایی تر بۆ ئەم هەرێمە بهێنن؛ چونکە ئەم کەلوپەلانە لە کوردستانی ئێران کوالیتی بەرزتریان هەیە لە کوردستانی عێراق و تێچووی کەمتری بۆیان هەیە. هەروەها خواردنە جوڵاوەکان لە ماوەی جیاوازدا جیاواز بووە.
ئەو ژنانەی لەم لێکۆڵینەوەیەدا قسەیان لەگەڵ کرابوو، هەموو جۆرە زەلیلێکیان بەسەر هاتبوو. ئەوان لە چینی ئابووری خوارەوە بوون و هاوسەرەکانیان یان مردبوون یان نەخۆش بوون، یان هەردوو هاوسەرەکەیان و منداڵەکانیان بێکار بوون و خۆیان بەرپرسی ماڵ بوون و لە هەمان کاتدا لە ماڵەوە کاریان دەکرد، ئەمەش بەشێکی تری کەمتەرخەمییان بوو لە کەمینەی نەتەوەیی و ئایینیدا دەریخست کە ئەم ژنانە ئاستی خوێندنیان نزمە یان بە تەواوی نەخوێندەوارن، بەڵام هەوڵیان داوە منداڵەکانیان پەروەردە بکەن و بخوێنن، لە هەمان کاتدا شتێکی هاوبەشیان هەبووە.
ئەم ژنانە هیچ کات بەسەربردنێکیان لە گوندەکاندا نەبوو و تەنانەت نەیاندەتوانی فەزای گشتی بەکاربهێنن؛ چونکە ئەم بۆشاییانە بە تەواوی پیاو بوون. نووری توێژەری ئەم تێزە دەڵێت ئەو ژنانەی لەم لێکۆڵینەوەیەدا چاوپێکەوتنیان لەگەڵ کراوە بۆ ئەوەی لە ماڵەوە دوور بکەونەوە پەنا بۆ کۆلبەری دەبەن. یەکێکیان ڕوونی کردەوە کە ئەگەر ئێستا سنوور کراوە بوایە، ڕەنگە ئەوەندە لە ماڵەوە نەمێنینەوە بۆ ئەوەی بیر بکەینەوە و خەیاڵ بکەین. ئەم ژنانە زۆر ئازاریان چەشت بەڵام پێیان وابوو کۆلبەری زۆر باشترە لە سواڵکردن. نە پاڵپشتی بنەماڵە و حکومەتیان نەبوو و ناچار بوون بە تەنیا کار بکەن و ئەو بەناو پانتۆڵە یان پانتۆڵەی پیاوان لەبەر بکەن. بۆ پیاوان بە کیلۆ ئەژمار دەکرێت، بەڵام بۆ ئافرەتان بە باری ئەژمار دەکرێت.
کۆلبه‌ران؛ نزمترین چینی کرێکار
دیوەکەی تری ڕووداوەکەی کۆلبه‌ری لە ئێران پەیوەندییە ئابوورییەکانی هەرێمی کوردستانە کە لە ساڵی ١٩٩٠ بوو بە هەرێمێکی ئۆتۆنۆم و بەرنامەیەکی ئابووری سەربەخۆی هەبوو، لە ڕووی ئابووریشەوە ملکەچی بڕیارەکانی بانکی نێودەوڵەتی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتییە. ئەم پرۆسەیە دواجار بووەتە هۆی دروستبوونی سەرمایەداریی دارایی لەم ناوچەیەدا و ئێستا لە پرۆسەی گواستنەوەی کاڵاکان بۆ ئێران بە سودمەندێک دادەنرێت. بە گوتەی شارەزایانی ئابوری حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چینی حکومەتە کرێچیەکاندایە کە پارەی نەوت بەکاردەهێنن و دابەشی دەکەن و وەبەرهێنان ناکەن لە بوارەکانی پیشەسازی و بیناسازی و کشتوکاڵ و تەنانەت ئاژەڵداری کە توانایان هەیە.
پەرویز سێداقه‌ت، ئابووریناسێک کە لە کۆبوونەوەی پێداچوونەوەی ئەم توێژینەوەیەدا ئامادەبوو، پێی وایە لە چەند دەیەی ڕابردوودا پەیوەندییە سەرمایەدارییەکان هەموو لایەنەکانی ژیانی ئێمەی گرتۆتەوە، ئێمە گەشەی نایەکسانمان بەخۆوە بینیوە، گەشەنەکردنی نایەکسان دروست بووە و دەستوەردانی حکومەت بووە دیارە پێویستە نەبینینی بازاڕ بوەستێنین. دەشڵێت ئاماری بەرهەمی ناوخۆیی سەرتاسەری و گەشەپێدان لە نزمترین ئاستدایە، کە پارێزگاکانی سیستان – بەلوچستان و پاشان پارێزگای کوردستان لە پلە نزمەکاندان و لە زۆرێک لە پێوەرەکانی پارێزگاکانیشدا خوراسانی باشوور و خوراسانی باکوور و ئازەربایجانی ڕۆژئاوا و چەند وڵاتێکی تر پارێزگاکان لە بارودۆخێکی نالەباردان: ئەگەر ئەم بابەتە بە ئابووری بازاڕ بسپێردرێت، کە چاوی لە قازانجی دارایی بێت، وەبەرهێنان لەو بوارانە بەزۆری داهاتی کەمتری هەیە و مەترسیدارترە، بۆیە ناچێتە ئەو ناوچانە؛ کەواتە لێرە پێویستی بە دەستێوەردانی حکومەت هەیە، بەڵام کام حکومەت؟ ئایا تەنانەت لە سەدەی ڕابردووشدا ئیرادەیەکی لەو شێوەیە لە حکومەتەکانی ئێراندا هەبووە؟
سێداقه‌ت دەڵێت، دیوێکی کۆلبەری لە ئێراندا چیرۆکی هەرێمی کوردستانە، کە لێیەوە کاڵاکان دەچنە ناو ئابووریی ئێمەوە ئەگەر پەیوەندییە ئابوورییەکانی نێوان ئێران و هەرێمی کوردستانی عێراق لەبەرچاو بگرین و ئەو قازانجەی کە لە ڕووی گواستنەوەی کاڵا لەودیو سنوورەوە، بۆرژوازییەکی بازرگانی و ڕەسەن هەیە لە هەرێمی کوردستان دروست بووە. ئابووری هەرێمی کوردستان کەمیی وەبەرهێنانی تێدا نییە، ڕێژەی بێکاری و کاری نیوەکاتی بەرزە و لەم دۆخەشدا ئەگەری ئابووری کەمی هەیە و گەشەسەندنی کۆلبەری لەم هەرێمەدا سوودمەندی زۆری هەیە.
کۆلبه‌ران چینە نزمەکانی چینی کرێکاری ئێرانن. کۆلبەری پرسێکی چینایەتییە و نابێت لە پرسێکی نەتەوەیی کورت بکرێتەوە. ئەم پرسە لەگەڵ چەوساندنەوەی پیاوسالاری و چینایەتی و نەتەوەیی تێکەڵ بووە. بە بڕوای ناوبراو، ئەگەر لە ڕوانگەی ئابووری سیاسی و پەیوەندیی دەسەڵات لە ئابووریدا سەیری کۆلبەری بکەین، پێویستە پێش هەموو شتێک سەرنجمان لەسەر ئەو گۆڕانکارییە گشتیانەتر بێت کە ئابووری ئێران لە دەیەکانی ڕابردوودا پێیدا تێپەڕیوە، کە گرنگترین گۆڕانکارییە بۆی ئابوورییەکی سەرمایەداری لە نزیکەی ١٠٠ ساڵی ڕابردوو لە قۆناغی چاکسازی کشتوکاڵیدا ڕوویدا و لە چواردە دەیەی ڕابردوودا و دوای شەڕەکە، ئەم پەیوەندییە سەرمایەدارییانە قووڵتر و زیاتر گەشەیان کردووە. لە ڕووی بەرهەمی ناوخۆیی سەرتاسەرییەوە، گەشەسەندن لە نزمترین ئاست لە نێوان پارێزگاکان و لە خوارەوەی خشتەکەدا پارێزگای سیستان- بەلوچستان و پاشان پارێزگای کوردستانە، هەروەها پارێزگاکانی دیکەی وەک خۆراسانی باشوور، خوراسانی باکوور، ئازەربایجانی ڕۆژئاوا و هتد هەروەها بارودۆخی نالەباریان هەبێت.
پەیوەندی ژیانی ژنانی کۆلبەر لەگەڵ سنوور
نووری لە لێکۆڵینەوەکانیدا گەیشتووەتە ئەو بڕوایەی کە ژیانی ژنانی کۆلبەر پەیوەستە بە سنوورەوە و لەوەتەی دەتوانن لەبیریان بێت، ئیشی یەکێک لە ئەندامانی خێزانەکە پەیوەست بووە بە سنوورەوە. کۆلبەری بووەتە کاروباری خێزانەکەیان و خولێکی دووبارەبووەوە ڕوودەدات. زۆرێکیان کۆلبەریان وەک دووەم کاری خۆیان هەڵبژاردووە؛ پەیوەندی بە سنوورەوە هەستەکانیان لەخۆدەگرێت. یەکێک لەو ژنانە دەڵێت: هەموو ڕۆژێک پێم دەڵێن سنوور نییە، دڵم دەوستێت.
نەهێشتنی ژنانی کۆلبەر لە لێکۆڵینەوەکان
شیڤا عه‌لی‌نه‌قییان پرۆفیسۆری ئەنترۆپۆلۆژییە و دەڵێت لەو لێکۆڵینەوەیانەی کە تا ئێستا لە بواری کۆلبەریدا بڵاوکراونەتەوە، پێویستە دوو تایبەتمەندی لێبکۆڵرێتەوە: لەم لێکۆڵینەوەیانەدا ڕووبەڕووی وەدەرنانی ژنان دەبینەوە و لە لایەکی دیکەوە وێنەیەکی نامۆ و سەیریان بۆ دەخرێتەڕوو؛ واتە کاتێک باس لە ژنی کۆلبەر دەکەین، وەک ئەوە وایە دەرگامان بەڕووی خەمەکانی دونیادا کردۆتەوە و بڕیارە وێنەیەک بخرێتەڕوو کە بۆ میدیاکان سەرنجڕاکێش بێت. گرنگە نەکەویتە داوی ئەم چیرۆکەوە کە ئەم لێکۆڵینەوەیە پێیدا تێدەپەڕێت.
ناوبراو کە لە کۆبوونەوەکەدا بۆ پێداچوونەوە بە توێژینەوەکانی نوری سەبارەت بە ژنانی کۆلبەر ئامادە بوو، جەخت لەسەر ناساندنی ژنانی کۆلبەر وەک بابەتێک کە خاوەن شوناسی سیاسی و کۆمەڵایەتی هەیە و پێی وایە پرسی ژنانی کۆلبەر یەکتربڕینی کاریگەرییە هاوکاتەکانی جێندەر و نەتەوەیی و کۆمەڵایەتییە پۆل: ئێمە پلاتفۆرمێکمان هەیە کە هەموو جۆرە کۆنتێکستێک کە چەندین ناسنامەمان پێدەبەخشن و دەتوانن ژێردەستەمان بکەن، لە یەک جەستەدا جێبەجێ دەکرێن. ئەگەر کۆمەڵێک ژن یان مرۆڤ لە کۆمەڵگادا هەمیشە دەنگیان بەرزتر بێت و ئەگەری دروستکردنی گوتار و میدیایان هەبێت، لەوانەیە ببنە نوێنەری باقی گروپەکان، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی ئەزموونی گروپەکانی تر پەراوێز بخرێت. ژنانی کوردی کۆلبەر لە دۆخێکدا دەژین کە هەموو جۆرە جیاوازەکانی ستەمکاری دەتوانن سەریەک بخەن و زەحمەتییەکی زۆر بۆ مرۆڤ لە کارلێککردن لەگەڵ یەکتردا دابین بکەن.
نووسەر: سارا سه‌بزی- ڕۆژنامەنووسی گرووپی کۆمەڵایەتی
سەرچاوە: ڕۆژنامەی هاونیشتیمانی
