تەشەنەسەندنی ئیتنۆسەنتریزم هەڕەشە لە شوناسی نەتەوەیی و یەکگرتوویی نەتەوەیی و پێکەوەژیان و تێکەڵبوونی ئێرانییەکان دەکات.
لە کاتێکدا پڕۆسەی هەڵبژاردنی پارێزگارەکان بە قۆناغی کۆتاییدا تێدەپەڕێت، قسەکانی یەکێک لە نوێنەرانی پێشووی ئازەربایجانی ڕۆژئاوا لە پەرلەمان لە ڕەتکردنەوەی پێشنیاری فراکسیۆنی پارێزگاکانی پەرلەمانتاران بۆ ناساندنی کاندیدێک بۆ پۆستی پارێزگار مشتومڕ و کاردانەوەی بەرفراوانی بەدوای خۆیدا هێنا. ئەم نوێنەرەی پێشوو لە وتارەکەیدا بەشێک لە ئیدیعاکانی تاقمە جوداخوازەکانی دەرەوەی وڵات دووبارە کردەوە و گەلی کوردی بە کۆچبەرانی ئازەربایجانی ڕۆژئاوا ناوبرد و ڕایگەیاند کە نابێت پارێزگار لە کۆچبەران هەڵبژێردرێت. ئەمە یەکەمجار نییە کە کۆمەڵێک کەسی پەیوەست بە ڕەوتە سیاسییەکان لە بازنەی گشتیدا ئیدیعای وا قبوڵنەکراو و دژبەیەک دەکەن. ئیتنۆسەنتریزم وەک دیاردەیەکی وێرانکەر بەرهەمی بێباکیی ڕابردووە.
- ئێران موڵکی هاوبەشی هەموو ئێرانییەکانە و هەر ئێرانییەک دەتوانێت و مافی خۆیەتی لە هەر پۆست و بەرپرسیارێتییەکدا کار بکات کە شایەنی خۆیەتی. تەنانەت ئەگەر لە شوێنێکی تر بێجگە لە شوێنی نیشتەجێبوونی خۆی یان پارێزگا و شارەکەی خۆی. ئه م جۆره ئه ده بیاته پێشتر له وڵاتی دراوسێی ڕۆژئاوای ئێراندا باو بوو و به هۆی چالاکیی هه ندێک ڕه وتی سیاسی له چه ند ساڵی ڕابردوودا چووه ته ناو ئێران و به جۆرێک سه ڕقاڵی به جه مسه کردنی ئێرانییه کان و ڕووبه ڕووی نه ته وه ی ئێران و دووبه شکردنی ئێرانیه کانه . درێژکردنەوەی ئەم بۆچوونە بۆ بەشەکانی دیکەی وڵات تەحەدای گەورە بۆ وڵات دروست دەکات. دیار نییە بۆچی بەرپرسانی پارێزگا و نیشتمانی لە بەرامبەر چالاکییە ڕقاوییەکانی ڕەوتە توندڕەوە ناسیۆنالیستەکاندا بێدەنگ بوون. ئەمە یەکەمجار نییە کە لە بازنەی ڕاگەیاندن و سیاسیی باکووری ڕۆژئاوای وڵاتدا، ئیدیعای دژە مێژوویی و دژە یەکگرتوویی نەتەوەیی لەم جۆرە بکرێت و بە کردەوەش بووەتە هۆی ئەوەی کە مافی کۆمەڵێک هاونیشتمانیی بێت پێشێل کراوە، بەڵام تا ئێستا هیچ ڕێوشوێنێکی دیار و بەرپرسیارانە بەرامبەری نەگیراوەتەبەر؟
- بەڵگەی بەردەست نیشان دەدات کە جگە لە چالاکییە پان تورکییەکان کە لە وڵاتانی دراوسێوە هاوردە دەکرێن و گرێدانی هەندێک فاکتەر بەم لێشاوە، لە دەیەی ڕابردوودا فاکتەری گەندەڵی کاریگەر بووە لە چڕکردنەوەی چالاکییەکانی ئەم گرووپە توندڕەو و نەتەوەییە وێرانکەرە. ئەگەر لایەنە بەرپرسەکان بیریان لە ڕەهەندەکانی گەندەڵی لە ساڵانی ٢٠١٢ تا ٢٠١٦ لە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژئاوا لە دەوروبەری فرۆشتنی مافی سووتەمەنی گوندنشینانی سنووری بە بەهای ملیۆنان دۆلار بکردایەتەوە و ئەم دۆسیەیە دیکۆد دەکرایەوە و ڕوون دەبووەوە کە ئەمانە ملیۆنان سود بە نایاسایی دەستی بەسەردا گیرا، لە کاتێکدا کە ئەمەش مافی گوندنشینانی سنوور بوو، بەشێک لە گروپەکان پارەیان پێدرا بۆ دابینکردنی بەرگێکی گونجاو بۆ بەردەوامبوونی چالاکییە نایاساییەکان بە ژاوەژاو، ئەمڕۆ ئێمە چیتر شاهیدی ئەو جۆرە بانگەوازانەی دژە یەکگرتوویی و ئیتنۆسەنتریزم نەبووین. هه ڕوه ها ئه گه ڕ له گه وره ترین دۆسیه ی گه نده ڵی له مێژووی ئازه ڕبایجانی ڕۆژئاوا و هه موو وڵات (جگه له تاران)، واته دۆسیه ی سه ڕۆکی شاره وانی پێشوو، لێکۆڵینه وه یه کی قووڵتر له سه ڕ ئه نجامدا که تاکه که س و بزووتنه وه و کۆمپانیاکان به شێک له سه ڕچاوه کان پاره یان پێدرا لەم گەندەڵییە، ڕەنگە ئەمڕۆ ئەم بزووتنەوەی بێباکانەی یەکێتی نیشتمانی نەیکردبێتە ئامانج.
- لە بەرامبەر ئەم ڕووداوەدا کۆمەڵێک لە توندڕەوی ناسیۆنالیستی کوردیش ڕاپەڕیون. به ڵام له ڕوانگه ی به ڕژه وه ندیی نه ته وه یی و یه کگرتوویی نه ته وه یی نه ، به ڵکوو له دیوی سه ڕبانه وه خه ڕیکی توندتر کردنی ململانێ بوون له م ڕووه وه و به م شێوه یه ، خه ڕیکی دووانه کردن و جه مسه ڕیکردنی هاونیشتمانیان بوون لە پارێزگاکەدا. ئەم ڕێبازە جگە لە قورسکردنی کێشەکانی پارێزگاکە هیچی تر بەدەست ناهێنێت. تاقمێک بێدەنگی و هەندێکجاریش پشتیوانیان لە دژی تیرۆر و هەندێک کردەوەی چەکداری نیشانداوە و بێگومان لەم دۆخەدا ئاوی قوڕاوی دەقۆزنەوە. دەرمانی ئازاری توندڕەوی قەومی ناتوانێ جۆرێکی تری قەومگەرایی بێت.
- ئەو ڕاستییەی کە کۆمەڵێک لە هاووڵاتیانی پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژئاوا لە شوێنەکانی دیکەوە کۆچیان کردووە بۆ ئەو پارێزگایە، هاوئاهەنگی کولتوری، مێژوویی و کۆمەڵایەتی ئێران نیشان دەدات. بزووتنەوەی دانیشتووان بەشێکە لە تایبەتمەندی مێژوویی وڵاتێک کە تەمەنی چەند هەزار ساڵە. ئەم تایبەتمەندییە بووەتە هۆی تێکەڵبوونی قووڵی ئێرانییەکان. ئەگەر هۆزی قەرەپاپاک، بە ئەگەرێکی زۆرەوە، لە قەفقازەوە چوونەتە ناوچەی نەقدە. ئەگەر بەھۆی ئەو ئاوارەبوونانەوە کۆمەڵێکی زۆر لە خەڵک زمانی خۆیان گۆڕیبێت، یان ھەندێک کورد، لەک، چەردۆلی، یارسان و ھتد، لە فەلاتی ئێرانەوە کۆچیان کردبێت بۆ ئێران و ھەندێکجاریش لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیی پێشووەوە، بەڵام ئەم ھەموو مرۆڤە بەڕێزانە ، وەک هەمیشە بەشێکن لە ئێران، ئەوان لە نەتەوەی گەورەی ئێرانن و ناتوانرێت وەک کۆچبەر مافی هاووڵاتیبوونیان لێ زەوت بکرێن. به ڵام دووباره جه ختکردنه وه ی توندڕه وی نه ته وه یی له سه ڕ هاووڵاتیانی دیکه وه ک کۆچبه ڕ بۆ ده ڕبڕینی ڕاستییه کۆمه ڵایه تییه کان نییه ، به ڵکوو به ڵکوو ڕێبازی توندڕه وانه یان نیشان ده دات بۆ بێبه شکردنی تاقمێک له ئێرانییه کان له مافه سه ڕه کییه کانیان.
- ئیتنۆسەنتریزم وەک دیاردەیەکی وێرانکەر بەرهەمی بێباکیی ڕابردووە. تەشەنەسەندنی ئیتنۆسەنتریزم هەڕەشە لە شوناسی نەتەوەیی و یەکگرتوویی نەتەوەیی و پێکەوەژیان و تێکەڵبوونی ئێرانییەکان دەکات. بێباکی لەم دیاردەیە تەنانەت دەتوانێت تەحەدای ئاسایشی نەتەوەیی بکات. بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیە، پێویستە کاری ڕادیکاڵ و بنچینەیی بکرێت. بە بیانووی دروستکردنی هاوسەنگی لە نێوان گروپە سیاسییە جیاوازەکاندا، حوکمڕانی باش بە هێورکردنەوەی ئیتنیسیزم بەدی نایەت. لە لایەک ڕەوتی نەتەوەیی لە بازنەکانی دەرەوەدا پێگەیەکی هەیە و لە لایەکی دیکەشەوە هەڕەشە لە بناغەکانی ڕێکخستن و یەکگرتوویی دەکات. بەڵام بەشێک بوون لەو ڕەوتە کە بە ئیتنۆسەنتریزمەوە هەوڵی پێشخستنی ئامانجەکانیان دەدەن، پرسێک نییە کە بە ئاسانی پشتگوێ بخرێت. لە هەلومەرجی زۆر هەستیار و مەترسیداری وڵاتدا پێویستە پێش ئەوەی درەنگ بێت چارەسەرێک بۆ ئەم نەخۆشییە بدۆزرێتەوە. سەیر نییە لە بارودۆخی ئەمڕۆی زۆر ئیلتیهابی ناوچەکە و جیهاندا، تاقمێک لە ناوخۆی وڵاتەوە خەریکی وروژاندنی نەتەوەکانی دیکەی ئێرانن؟ بە تایبەتی کام دراوسێی ئێران تا ئێستا هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر ئێران ئیدانە نەکردووە؟ ئایا ئەمە ڕێکەوتە؟
نووسەر: ئیحسان هوشمەند
