مافی منداڵان لە ململانێ و شەڕەکاندا

یەکەم لە مافی منداڵان کە لە کاتی شەڕ و شەڕی چەکداریدا بە توندی کاریگەری لەسەر دەبێت، مافی پاراستنی ژیان و تەندروستیانە

پێشەکی

شەڕ و ململانێ چەکدارییەکان هەمیشە یەکێک لە بەڵا و تەحەددییە بنەڕەتییەکانی مرۆڤایەتی بووە. لەم نێوەندەدا منداڵان، وەک چینێکی لاواز و بێ بەرگری لە کۆمەڵگا، تووشی زیادبوونی کاریگەرییە نەرێنییەکان دەبن. مافی منداڵان لە بارودۆخی شەڕدا بابەتێکی ئاڵۆز و گرنگە کە پێویستی بە گرنگیدان و ڕەچاوکردنی ورد هەیە. ئەم کورتە تێبینییە بەدواداچوون بۆ مافەکانی منداڵان لە بارودۆخی شەڕ یان ململانێی چەکداریدا دەکرێت و کاریگەرییەکانی ئەو ململانێیانە لەسەر ژیان و داهاتووی ئەم گرووپە شی دەکرێتەوە.

چەمک و پێناسەی مافی منداڵان

مافی منداڵان ئاماژەیە بۆ کۆمەڵێک ماف کە بەپێی ڕێککەوتننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ مافەکانی منداڵ (١٩٨٩) دامەزراون. ئەم ڕێککەوتننامەیە وەک بەڵگەنامەیەکی نێودەوڵەتی پابەندە بە پاراستنی مافەکانی منداڵان لە هەموو بوارەکاندا و دان بە بنەماکانی وەک جیاکاری نەکردن و بەرژەوەندییەکانی منداڵ و مافی دەربڕینی بۆچوونەکان دەنێت.

ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵ

ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵ بۆ زامنکردنی مافی مرۆڤی هەموو منداڵان بوونی هەیە. منداڵان بە تایبەتی پشت بە گەورەکان دەبەستن بۆ ئەوەی دڵنیابن لەوەی کە مافە مرۆییەکانیان ڕێزیان لێدەگیرێت. ئەمەش بەو مانایەیە کە لە دۆخێکی لاوازدا دەژین. لە ڕێککەوتننامەکەدا هاتووە کە هەموو منداڵان تاکێکی ناوازەن و مافی تایبەتی خۆیان هەیە. هەروەها ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵ جەخت لەسەر تاکەکەسی منداڵ دەکاتەوە. منداڵان تاکێکی ناوازەن، خاوەن پێداویستی و بەرژەوەندی و دیدگای تاکەکەسین. ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵان مافەکانی هەموو منداڵان لەخۆدەگرێت و تا تەمەنی 18 ساڵ کارا دەبێت. ئەم مافانە بۆ نموونە پاراستنی منداڵان لە شەڕ و پاراستن لە دەستدرێژیکردنە سەر. ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵ لە ٥٤ مادە پێکدێت. هەموو کەرەستەکان گرنگییەکی یەکسانیان هەیە. بەڵام چوار مادەی گرنگی تێدایە کە بنەما سەرەکییەکانی ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵن:

لە مادەی دووەمدا هاتووە کە هەموو منداڵان بەهایەکی یەکسانیان هەیە و مافی یەکسانیان هەیە. نابێت هیچ منداڵێک جیاکاری بکرێت.

مادەی سێیەم سەبارەت بە بەرژەوەندی منداڵە. سیاسەتمەداران و ئیدارەکان و دادگاکان دەبێ هەمیشە لە هەموو ئەو بڕیارانەی کە کاریگەرییان لەسەر منداڵان هەیە، لەبەرچاو بگرن کە چی لە بەرژەوەندی منداڵدایە.

لە ماددەی شەشەمدا ئاماژە بە مافی ژیان و گەشەکردنی هەموو منداڵان دەکات.

لە مادەی ١٢ جەخت لەوە دەکاتەوە کە منداڵان مافی ئەوەیان هەیە بۆچوونەکانی خۆیان دەرببڕن و پێویستە گەورەکان گرنگی بەو شتانە بدەن کە منداڵان چی دەڵێن.

کەیسەکانی مافی منداڵان لە شەڕ و شەڕی چەکداریدا

یەکەم لە مافی منداڵان کە لە کاتی شەڕ و شەڕی چەکداریدا بە توندی کاریگەری لەسەر دەبێت، مافی پاراستنی ژیان و تەندروستیانە. بەپێی ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵ، هەموو منداڵێک مافی پاراستنی ژیان و تەندروستی و پاکوخاوێنی خۆی هەیە، بەتایبەتی لە کاتی شەڕدا. بەداخەوە بەهۆی شەڕی چەکدارییەوە، منداڵان نەک هەر ڕووبەڕووی مەترسیی مەترسیدار دەبنەوە بۆ سەر ژیانی، بەڵکو تەندروستی جەستەیی و دەروونیشیان مسۆگەر نابێت بەهۆی قەیرانە مرۆییەکان و دەستنەکەوتنی خزمەتگوزارییە تەندروستییەکانەوە. دووەم شتی گرنگ مافی خوێندنە. شەڕەکان دەتوانن سیستەمی پەروەردە و قوتابخانەکان لەناو ببەن. زۆرێک لە قوتابخانەکانی ناوچە جەنگاویەکان بەهۆی بۆردومان و هێرشی چەکدارییەوە وێران دەبن، یان منداڵان ناچار دەبن واز لە خوێندن بهێنن. ئەم قەیرانە پەروەردەییە نەک هەر کاریگەری نەرێنی لەسەر گەشەکردن و فێربوونی منداڵان هەیە، بەڵکو داهاتووی ئەکادیمی و کۆمەڵایەتیش دەخاتە مەترسییەوە. بەپێی مادەی ٢٨ی ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵ، هەموو منداڵێک مافی خوێندنی هەیە و لە کاتی شەڕیشدا ئەم مافە مەترسییەکی زۆری لەسەرە.

سێیەمیان بەکارنەهێنانی منداڵانە لە شەڕە چەکدارییەکاندا. بەداخەوە لە زۆرێک لە ناوچە جەنگییەکاندا منداڵان وەک سەربازێکی منداڵ یان بە هۆکاری ئابووری و کۆمەڵایەتی ناچار دەکرێن بچنە شەڕەوە. ئەم دیاردەیە نەک هەر پێشێلکارییەکی ئاشکرای مافی منداڵانە، بەڵکو لێکەوتەی قەرەبوو نەکراوەی هەیە بۆیان. ئەم منداڵانە نەک هەر بەرەوڕووی مەترسییەکانی مەترسیدار دەبنەوە بۆ سەر ژیانیان، بەڵکو ئەو ئەزموونە توندوتیژانەی کە لە کاتی شەڕدا تووشی دەبن، کاریگەریی قووڵ و بەردەوام لەسەر دەروونیان بەجێدەهێڵێت. ئەم دۆخە سەختتر و ئاڵۆزتر دەبێت کاتێک ئەو منداڵانە دەخرێنە ناو گروپە چەکدارەکانەوە، بەو پێیەی ئەگەری فشاری نێودەوڵەتی بۆ سەریان زۆر کەم دەبێتەوە و مەرجەکان بۆ ئەو منداڵانە سەختتر و ترسناکتر دەبن.

چوارەمیان مافی دەستڕاگەیشتن بە یارمەتییە مرۆییەکان و پاراستنی کۆمەڵایەتییە. لە بارودۆخی شەڕدا منداڵان زۆر پێویستیان بە پشتیوانی هەیە. ئەم پشتگیرییە دەتوانێت دابەشکردنی خۆراک، دەرمان، جلوبەرگ، هەروەها خزمەتگوزارییە دەروونی و کۆمەڵایەتییەکان لەخۆبگرێت. بەڵام لە زۆر حاڵەتدا دەستڕاگەیشتن بەم هاوکارییە بەهۆی شەڕی چەکداری و نائەمنیەوە قورسە. ڕێکخراوە ناحکومییەکان و دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان پێویستە بە جددی سەرنجیان لەسەر ئەو بابەتانە بێت و چارەسەری کاریگەر بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی منداڵان لە بارودۆخی شەڕدا دابین بکەن.

پێنجەمیان مافی پاراستنی شوناسی کولتووری و کۆمەڵایەتییە. شەڕەکان بەزۆری کولتوور و ناسنامەی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگاکان لەناو دەبەن. منداڵان، وەک پارێزەری میراتی کولتووری، دەبێ مافی پاراستنی ناسنامەی کولتووری خۆیان هەبێت. لە بارودۆخی شەڕدا، منداڵان بە تایبەتی بەرەوڕووی هەڕەشە دەبنەوە بۆ سەر ناسنامە و کولتوورەکەیان. ئەمەش دەتوانێت لێکەوتەی کۆمەڵایەتی و دەروونی توندی هەبێت بۆیان کە بۆ ساڵانی داهاتوو کاریگەرییان لەسەر دەبێت.

کۆتایی وتارەکە

پێداچوونەوەیەک بە ڕاپۆرتە بەڵگەدارەکانی ڕێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤی کوردستانی ئێران سەبارەت بە بەکارهێنانی منداڵان و ژنان لە گرووپە میلیشیا کوردییەکان کە بنکەکانیان لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا هەیە، قەبارەیەکی زۆر لە توندوتیژی جەستەیی، دەروونی و تەنانەت سێکسی دژ بە ژنان و کچان ئاشکرا دەکات، کە جگە لە بەرپرسیارێتی دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان بۆ چاودێریکردن، سەپاندنی سنووردارکردن، و لە کۆتاییدا کۆنترۆڵکردن و سزادانی ئەو گرووپە چەکدار و توندوتیژانە، جەخت لەسەر بەرپرسیارێتی یاسایی حکومەت دەکاتەوە لە ئێران و عێراق و هەروەها حکومەتی هەرێمی کوردستان، بۆ ڕێگریکردن لەو جۆرە تاوانانە بە بەکارهێنانی حوکمڕانی کاریگەر. بەگوێرەی شایەتحاڵی لادەرانی ئەو گرووپە میلیشیایانە، حکوومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە پێشکەشکردنی هاوکاری دارایی و ئەخلاقی و پێدانی یارمەتی مانگانە و لە هەمووی گرنگتر، هیچ هەوڵێک بۆ ڕاگرتنی ئەو کارانەیان کە پێشێلکردنی یاسا نێودەوڵەتییەکانە، پاڵپشتی ئەو گرووپە چەکدارانە دەکات وەک په‌ژاک، پاک، دیموکرات، کۆمەڵە، خەبات. ئەمە ئەو مەسەلەیە کە دەبێ حکوومەتی ئێران لە پاراستنی مافی هاووڵاتیانی خۆیدا پەیڕەوی لێبکات.

سەبارەت بە حکوومەتی ئێران، تەحەدای جیددی نەبوونی پشتیوانی یاسایی و کۆمەڵایەتییە بۆ قوربانیانی ئەو دۆخە بەدبەختە. زۆرێک لەو کچ و منداڵانە پێویستیان بە هاوکاریی فریاگوزاری کۆمەڵایەتی هەیە و ئەم بەرپرسیارێتییە لەلایەن حکومەتی ئێرانەوە بە جددی وەرناگیرێت. ئەو منداڵانەی بە هەموو شێوەیەک پەیوەندییان بەو گروپە چەکدارانە کردووە، دەبێت دوای ئازادکردنیان پشتیوانی کۆمەڵایەتی و یاسایییان بۆ دابین بکرێت. لەم پێوەندییەدا یەکێک لە ئەرکەکانی حکوومەتی ئێران، پێدانی ڕاهێنانی پێویست لە بواری مافە مەدەنییەکان و مافی منداڵانە بۆ ئەوەی بنەماڵە، منداڵان و هەرزەکاران ئاگاداری مافەکانیان بن و لە زیانەکانی پەیوەست بوون بە گرووپە چەکدارییەکان ئاگادار بکرێنەوە. ئەم پرسە بە هەوڵی ڕێکخراوە ناحکومییەکان دەتوانرێت بە جددیتر بەدواداچوونی بۆ بکرێت.

نووسەر: سۆنیا ئەحمەدی – ماستەر لە یاسای تاوان و تاوانناسی