ئەم ئازارە تێناگەین تا وەک کۆلبه‌رەکان نەژین…
منداڵێکی خەڵکی پاوە، گیلان غەرب، قەسرشیرین، مەریوان، سەردەشت، شنۆ، بانە، نۆسود، پیرانشار و بوکان، کە هەموو ساڵانی هەرزەکاری بە خەون بەو کارە گەورانەی کە دەیەوێت لە داهاتوودا بیکات، بەسەر بردووە، کاتێک باوەشی دەکاتەوە چی ڕوودەدات بۆ مردن و ئایا ناچارە لە جەستەیەکەوە بۆ جەستەیەکی تر بجوڵێت بۆ مردن؟
ئێمە باسی کۆلبه‌ری دەکەین؛ ئەوانەی نابینرێن. باسکردنیان هەمیشە پەیوەست بووە بە ناوی ئیدانە و بوختانەوە. کەسانێک کە هاوڕێکانیان بەفرەکانن؛ قورسایی بارگرانی، هاوەڵەکانیان؛ بەرزی شاخەکان، ڕێگاکەیان؛ مین لە ژێر پێیاندایە و بریکارەکان چاوەڕێیان دەکەن. چۆنە هەرزەکارێک بەو هیوا و ئارەزووەوە دەگاتە شوێنێک کە لە دڵی خۆیدا بڵێت “دەتوانی خۆت تووشی مردنێکی تاڵ بکەیت، ئەستەمە ژیانێک بۆ خۆت ئاسان بکەیت”!
بۆ ئەوەی بڵێین ڕۆژانە ژمارەی دانیشتوانی کۆلبەرەکان زیاد دەکات، کە ئێستا کۆلبه‌ری کاری هەزاران کەسە لە شارە سنوورییەکان، کە ساڵانە دەیان کەس لە پیشەی کۆلبه‌ریدا گیانیان لەدەست دەدەن؛ هەموویان دووبارەبوونەوەن و دەقی ئێستا بەدوای سەلماندنیاندا ناگەڕێت.
پرسیاری ئێمە ئەوەیە بۆچی ئەمە ڕوویدا؟ کاتێک کرێکارێک کارەکەی جێدەهێڵێت چی ڕوودەدات؟ چی ڕوودەدات کاتێک کشتوکاڵ واز لێدەهێنرێت؟ چی ڕوودەدات کاتێک هەرزەکارێکی تەمەن ١٤ ساڵانی کورد خەون و هیواکانی هێندە بە دەستنەهاتوو دەدۆزێتەوە کە بەر شاخ دەکەوێت؟ ئایا بیرمان لەوە کردۆتەوە کە چیای تێپەڕنەکراو و سنوورە پڕ لە تیر و مینەکان چییان بۆ کۆلبه‌ر هێناوە، کە ژیان لەگەڵ ئارامی شار و لادێدا توانای ئەوەی نییە؟
“هەموو کەسێک یەکجار دەمرێت، کۆلبه‌رەکان هەموو ڕۆژێک” تێناگەین، مەگەر لەبری کۆلبه‌رەکان بژین، بە ترس و بە مردنەوە لە باوەش بگرین! ناسینی ژیانی کۆلبه‌رەکان، ناسینی ڕێگا سنوورییە سەختەکان، زبری پێچاوپێچ، ڕووداوەکان، کەوتنەخوارەوە لە شاخەوە، بوونی مین و تەقەمەنی جەنگ و تیری ئاگادارکردنەوە و ئاگادارنەکردنەوەی ئەفسەرەکان؛ ئەمانە ئەو شتانەن کە بەهۆیانەوە هەندێک کەس ژیانی خۆیان لەدەست دەدەن و هەندێکی تریش ئەندامەکانی جەستەیان لەدەست دەدەن. ئەمانە ئەو مەترسیانەن کە خێزانی کۆلبه‌رەکان لە گەشتەکانیاندا دەبێت مامەڵەیان لەگەڵدا بکەن. ئەگەر بڵێین کۆلبه‌رەکان ڕۆژانە دەمرن، ئەوە زیادەڕەوی نییە؛ گەشتکردن لە شاخەکاندا یادگاری لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت کە دەبنە هاوڕێی شەو و ڕۆژ بۆ کۆلبه‌رەکان. دیسکی کەمەر لەگەڵ برینداربوونی جەستەیی قاچ وەکو وەرچەرخان، شلبوونەوە، گرژبوون، شکان، بڕینی قاچ، ئازاری توند و هەوکردنی جومگەکان بەزۆری کەمترین جانتایە کە زۆربەی کۆلبه‌رەکان لەم ڕێگایەوە لەگەڵ خۆیان دەیهێنن. جگە لەم برینە جەستەییانە، برینی دەرونی و سۆزداری بەربڵاو وەکو سترێس، شەڕانگێزی، توڕەیی، خەمۆکی، خۆبەزلزانین و نەبوونی متمانە بەخۆبوون، هەستکردن بە ڕەتکردنەوە و گۆشەگیری و زەلیلیش هۆکاری زۆربەی چەقۆکێشەکانن و هۆکاری جۆراوجۆریان هەیە . ناڕازیبوون لە کارەکە، نەگونجاوی کۆلبه‌ری لەگەڵ پەروەردەی کرێکاران، هەڵوێستی خەڵک و کاردانەوەی نەرێنی خەڵک بەرامبەر بە کۆلبه‌ری، ترس و سترێس لە کاتی کۆلبه‌ریدا، بەرکەوتن بە مەترسی و کەمی حەقدەست و ماندووبوون و کەمی پێگەی کۆمەڵایەتی لە زۆرترینیانن حاڵەتە دیارەکان.
لەگەڵ ئەو هەموو مەینەتیانەی باس کراون، نابێت پرسیارێک بۆ بەرپرسانی حکومەت و بڕیاردەرانی ئابووری و بەرپرسانی سەربازی هەبێت کە بۆچی مرۆڤ بەو کارە قومار بە ژیانی خۆی دەکات؟ هەموو ئەمانە لە ئیدانەکردنی کۆلبه‌ریدا وتراوە، بەڵام تا ئێستا نیشانەی پرسیارێک مێشکی ئەوانی داگیر نەکردووە کە ئەوەی لە ژیانی ئەو کەسە سنوورییانە ڕوویداوە کە بووەتە هۆی ئەم بڕە برینداربوونی دەروونی و دەروونی و کێشەی جەستەیی و گۆشەگیری و ڕەتکردنەوەی کۆمەڵایەتی و سروشتی و مەترسییە ناسروشتیەکان ئایا بۆ مووچەیەکی کەم دەژین؟
با بگەڕێینەوە سەر چیرۆکی سەرەکی؛ با وا دابنێین هەر لیبێڵێک بەم کەسانە بدرێت ڕاستە! کۆلبه‌ری ناشیرینە، سەرزەنشت دەکرێت، ناخۆشە، زیان بە ئابووری وڵات و هەموو شتێکی خراپ دەگەیەنێت کە کۆلبه‌رەکان خۆیان لە هەموو کەسێک زیاتر ئاگادارن؛ بەڵام ئایا ئەم قسانە چارەسەری هیچ ئازارێک دەکەن؟ ئەگەر ئەم کەسانە تۆمەتبار بکەین و دادگایی بکەین و غەرامەیان بکەین و بیانخەینە زیندانەوە کێشەکە چارەسەر دەکات؟ ئایا چارەسەرەکە لە تەقەکردندایە یان چارەسەری ڕەگ؟ بۆچی مرۆڤ خۆی فڕێ بداتە ناو ئەم دۆڵەوە، کە جگە لە مردن و زیان هیچ دەرئەنجامێکی نییە، تەنها ئەوە نەبێت کە ساعب دەڵێت “با بیری بژێوی لەبیر نەکەین ئەی مەرگ، وەرە کە ژیانی ئێمەی کوشت”.
زۆربەی ئەو بابەت و لێکۆڵینەوەانەی کە پۆلی کۆلبه‌ری لە بنەڕەتەوە و هۆکارەکەیەوە وردتر کردووەتەوە، هۆکارەکەیان لە نیشاندەری لاوازی گەشەسەندنی ئابووری لە شارۆچکە سنوورییەکان دۆزیوەتەوە. بێکاری و هەژاری گرنگترین هۆکارن بۆ بڵاوبوونەوەی کۆلبه‌ری؛ ئایا هیچ شتێک هەیە جگە لە هەژاری کە مرۆڤ ناچار بکات ئەم مەترسیانە قبوڵ بکات؟ نەبوونی ژێرخانی ئابووری، نەبوونی وەبەرهێنان، نەبوونی پلانی درێژخایەن بەمەبەستی درووستکردنی هەلی کارێکی بەردەوام، لاوازبوونی شێوازە تەقلیدییەکانی بەرهەمهێنان، واتە وازهێنان لە باخەکان بەهۆی ناکارامەیی کشتوکاڵ، وازهێنان لە کاری دەستی و وازهێنان لە بەخێوکردنی ئاژەڵ، قاچاخی ئاژەڵ و نەبوونی پشتیوانی حکومەت دەبێتە هۆی بۆشایی و جیاوازییەکی قووڵ لە نێوان ناوچەی ناوەڕاست و سنووری ئێراندا هەیە و دیاردەی کۆلبەری یەکێکە لە بەرهەمەکانی ئەم بۆشاییە. پێویستە بگوترێ ئەم بۆچوونە زیاتر لە عەقڵیەتێکی ئەمنیەوە وەرگیراوە کە شارە سنوورییەکان تەنیا لە چاویلکەی شەڕ و نائارامییەوە دەبینێت و بە هۆی لاوازییانەوە پێیان باشە خۆی لە وەبەرهێنانی ئابووری لەو ناوچانە بەدوور بگرێت.
تا ئێرە گوتوومانە ئەگەر مرۆڤ بە ڕێگایەکی پێچاوپێچەوە بچێتە دڵی شاخ و شان بە شان لەگەڵ مەرگدا بجوڵێت، ئەوا شتێکی لەودیوی سنوورەکان دۆزیوەتەوە کە لە شارۆچکە و گوندەکەی خۆیدا لەدەستی داوە: واتە “سەرمایە و کار”. بەڵام چارەسەر چییە؟ ئایا چارەسەر تەقەکردن، دانانی مین، کوشتن، سزادان، ئیدانەکردن، ئامۆژگاری ئەخلاقییە یان پشتگوێخستن؟ ئەم هەموو ساڵە لە وەرگرتنی ئەم شێوازانە ژمارەی دانیشتوانی کۆلبه‌رەکان کەمکردەوە؟ چی ڕوویدا کە دیاردەیەکی نوێ و سنووردار لە سەرەتای شۆڕشی ١٩٧٩دا بوو بە کێشەی سەرەکی شارە سنوورییەکان؟ دەبێت چاومان بکەینەوە؛ دەبێت سەرمان لە بەفر دەربهێنین و بە قووڵی سەیر بکەین، چارەسەری دروست ئەوەیە کە لە ڕەگی ئەم دارە گەشەسەندووە بدەین. تا کەی بە دیمەنی ڕووکەش گەڵاکانی دەبڕین، تا ئەم دارە ڕەگ و ڕیشەی لە خاکدا داکوتێت، دۆخەکە خراپتر دەبێت.
بەڵام ڕەگی ئەم دارە چییە؟ وەڵامەکەی هەژاری و بێکاری و گەشەنەکردنی ئابووری شارۆچکە سنوورییەکانە. ئەم تێڕوانینە ناوەند-دەورییە پێویستە وازی لێبهێنرێت؛ ڕوانگەیەک کە بووەتە هۆی ئەوەی تا زیاتر لە ناوەندە ناوەندییەکانی دەسەڵات دوور بکەوینەوە و بگەینە شارە پەراوێزییەکان، ئاستی چێژوەرگرتن لە خزمەتگوزاری و دەرفەت و ئاسانکارییەکان کەم دەبێتەوە. پێویستە چاکسازیی پێکهاتەیی بکرێت؛ پێویستە هەلی کارێکی سەقامگیر بخوڵقێنرێت، بەتایبەتی لە ناوچە گوندنشینەکان. پێویستە پیشەسازی گەشتیاری و ئیکۆتۆریزم بەپێی توانای سروشتی و کولتووری ئەو ناوچانە بەهێز بکرێت. تەنانەت ئەگەر بمانەوێت بە چاویلکەی ئەمنی و سەربازییەوە سەیری ئەم بابەتە بکەین، گەشەی ئابووری و گەشەسەندنی سنوورەکان سەرچاوەی ئاسایشە؛ چونکە ڕێگری لە کۆچی دانیشتوان و چۆڵکردنی ئەو ناوچانە دەکات و ئێمە ئەو زیانە ئەمنییەش دەزانین کە بەتاڵکردنەوەی سنوورەکان و لاوازکردنیان بۆ وڵات بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
خاڵێکی دیکە گرنگیدان بە بازاڕە سنوورییەکان؛ چارەسەرێکی عەقڵانی و پراکتیکی کە بە دروستکردنی ژێرخان و بە پلاندانانی پرەنسیپی و کەڵک وەرگرتن لە دەسەڵات و توانای ناوچەکە، ببێتە هۆی بە فەرمیکردنی چالاکییەکانی کۆلبەران بە فۆرم و فۆرماتێکی دیکە کە کەرامەتی ئینسانییان بپارێزێت. بۆیە پێویستە میکانیزم بۆ زیادکردنی بەشداری گوندەکان و چالاکییەکان لە بازاڕە سنوورییەکان دابین بکرێت، هەروەها بە فێرکردنی شێوازی بازرگانی نوێ و ئاشناکردنی گوندنشینانی سنووری بە ڕێساکانی هەناردەکردن و هاوردەکردن و بە فەرمیکردنی بازرگانی بە کاڵا، پێویستە شارە سنوورییەکان لە پێشینەی کارەکانیان لە دابینکردنی کاڵاکاندا بخرێنە پێشەوە و دانانی خزمەتگوزاری.
لە کۆتاییدا دەبێ بگوترێ کە کۆلبەری شێوازێکی بژێوی ژیانە و هەڵبژاردنی زۆرەملێیە؛ بۆیە خاڵی سەرەکی گۆڕینی شێوازی تێڕوانینی ئەم دیاردەیە. لە ڕووی سیاسەتەکانی بێ تاوانکردنەوە، پێویستە بە شێوەیەکی جیاواز پلانی بۆ دابنرێت. پێویستە پێداچوونەوە بە یاساکان و شێوازی مامەڵەکردنی هێزە سەربازییەکان بکرێت. کۆلبەر قاچاخچی نییە. ئەو تەنیا قوربانیی بایۆجۆگرافیا و نایەکسانی هەلی کارە و لە سووڕی قازانجاوی قاچاخی کاڵای جۆراوجۆر بۆ ناو وڵات، کرێکارێکی سادەیە کە ئەگەر بە سەلامەتی بگات و باران بە سەلامەتی بگات، حەقدەستێکی کەم وەردەگرێت.
عەلی فەرەهمەند؛ بەڕێوەبەری جێبەجێکاری ڕێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤی کوردستانی ئێران
بڵاوکردنەوەی سەرەتایی: 29 – 10 – 2024
