حق آموزش به زبان مادری، در بسیاری از اسناد و معاهدات حقوق‌بشری مثل منشور زبان مادری، اعلامیه جهانی حقوق زبانی، بندهای ۳ و ۴ ماده ۴ اعلامیه حقوق اشخاص متعلق به اقلیت‌های قومی، ملی، زبانی و مذهبی، ماده ۳۰ کنوانسیون حقوق کودک، ماده ۲۷ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی مورد تاکید قرار گرفته است. وقتی زبان مادری از انسان‌ها دریغ می‌شود، بر وفق همه نظام‌های ارزش‌گذاری، معادل خطایی بزرگ است؛ یعنی هم از لحاظ نظام ارزش‌گذاری حقوقی، هم اخلاقی، هم زیبایی‌شناسانه و هم از جهت نظام ارزش‌گذاری مصلحت‌اندیشانه توجیهی ندارد. یعنی در همه نظام‌های ارزش‌گذاری اجازه‌ای وجود ندارد تا زبان مادری دیگران را از آنها گرفت یا محدودیت برای کاربرد زبان مادری آنها ایجاد کرد.[1]
اصل پانزدهم قانون اساسی ایران هم بر حق تدریس ادبیات زبان‌های محلی و قومی در کنار زبان فارسی در مدارس تاکید دارد. اصل پانزدهم قانون اساسی می‌گوید: «زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران، فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد. ولی استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است».
یکی از زبان‌های محلی و قومی در ایران، زبان کردی است. این زبان دارای لهجه‌های مختلفی است که در مناطق مختلف کردنشین ایران و همچنین کشورهای دارای جمعیت کُرد (ترکیه، سوریه و عراق) مورد استفاده قرار می‌گیرد. این لهجه‌ها عملا به زبان‌هایی مستقل تبدیل شده‌اند، به طوری که بدون ترجمه متون یکی از آنها برای دیگری حتی برای افراد تحصیلکرده قابل فهم نیست و این موضوع در محاوره نیز صدق می‌کند. از دیرباز به خصوص در ترکیه به دلیل رویکردهای خاص دولت آن کشور در قبال جمعیت کرد خود، تکلم، تدریس، آموزش و سایر امور مرتبط به زبان کردی و لهجه‌های مختلف آن با محدودیت‌های جدی مواجه بود. این محدودیت‌ها حتی تا حد قانونی نبودن استفاده از اسامی کردی نیز رسید. حتی در ترکیه و در مقطع حاکمیت کمالیسم، وجود قومیتی به نام کرد، انکار شده و به آنها لقب «ترک‌های کوهی» اطلاق شد. این رویکرد، اکنون نیز و پس از چند مورد اصلاحات، در ترکیه با شدت و ضعف وجود دارد.
در ایران نیز، حکومت پهلوی کردها را به تبعیت از آتاترک، «ایرانیان کوهی» و زبان کردی را «گویشی محلی از فارسی» معرفی و نشر کتب کردی را ممنوع کرد. در سوریه نیز تکلم به زبان کردی ممنوع نبود، اما انتشار کتب سیاسی احزاب کردی به زبان کردی ممنوع بود. این رویکرد غلط، در ایران هرگز وجود نداشته و سیاست دولت ایران پس از انقلاب سال 1357، به هیچ وجه مبتنی بر انکار قوم کرد و یا سرکوب آنها و حتی عدم به رسمیت شناختن زبان و آیین محلی کردها نبوده است. حتی از دید مقامات ایرانی، کردها یکی از بهترین، سلشحورترین و ایرانی‌ترین اقوام، ایران بوده‌اند و زبان آنها، سرمایه ملی است.
ایران، هرگز سیاست سرکوب اقوام، نابودی زبان و آیین محلی و باورهای سنتی آنها را در دستور کار نداشته و طبق قانون اساسی به عنوان میثاق ملی به زبان‌های محلی و قومی ارزش داده و تدریس و تکلم به آنها را آزاد اعلام کرده است. به همین دلیل، مقامات دانشگاهی و نخبگان علمی در جامعه کُردی، با فراغ بال در پی تاسیس رشته زبان کردی در دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی خصوصی هستند. در همین زمینه به تازگی دانشگاه پیام‌نور سقز اعلام کرده است که از اول بهمن 1398، دوره فشرده و کوتاه مدت آموزش «مدرس زبان کُردی» را برگزار خواهد کرد.
دیدبان حقوق بشر کردستان ایران ضمن استقبال از این حرکت فرهنگی که در راستای اجرای اصل 15 قانون اساسی است، با ریاست این دانشگاه یعنی دکتر علیرضا شریفی، استادیار حقوق و وکیل دادگستری گفت‌وگو کرده است که در ادامه از نظرتان می‌گذرد.
اجرای اصل 15 قانون اساسی
دکتر شریفی، عنوان دقیق دوره را «دوره کوتاه‌مدت تربیت مدرس زبان کُردی» ذکر و زمان اجرای آن را از اول بهمن 1398 به مدت 15 روز اعلام کرد. این استاد دانشگاه افزود: «هدف از برگزاری این دوره در دانشگاه پیام‌نور سقز، تربیت متخصصین و مدرسان در حوزه آموزش زبان کُردی، پاسخ به مطالبات فرهنگی- اجتماعی مردم، آموزش اصولی و علمی، زنده نگه داشتن زبان‌های بومی و محلی و حرکت در راستای اجرای اصل 15 قانون اساسی است». وی تاکید کرد «متاسفانه گاهی مشاهده می‌شود که موسسات و افراد بدون تخصص و توانایی لازم، اقدام به آموزش زبان کردی می‌کنند که فاقد اصول علمی و بازدهی مورد انتظار است. اما قرار است در دانشگاه، به طور اصولی و علمی، این زبان و نحوه تدریس آن، آموزش داده است».
دوره کوتاه‌مدت، مقدمه‌ای بر تاسیس رشته زبان کُردی
دکتر شریفی در مورد نگاه بلندمدت به تاسیس رشته زبان و ادبیات کُردی نیز به خبرنگار ما گفت: «ما به این دوره به‌عنوان مقدمه نگاه می‌کنیم. اگر بعد از برگزاری چند دوره کوتاه‌مدت، میزان استقبال، بازتاب و بازدهی مناسب بود، در آن صورت است که می‌توان به درخواست تاسیس رشته نیز فکر کرد. ابتدا باید مطالعات اولیه و آماری انجام شود، سپس در مورد تاسیس رشته زبان و ادبیات کردی نیز تحقیق نمود و درخواست آن را ارائه کرد. فعلا به شناخت جامع و کلی در مورد تاسیس رشته نرسیده‌ایم».
مسائل اجرایی و اطلاعات مربوط به دوره
رئیس دانشگاه پیام نور تاکید کرد: «تدریس این دوره‌ها در دانشگاه و محیط علمی، مزایا و محاسن زیادی نسبت به آموزش‌گاه‌ها و سایر مراکز دارد. از جمله، می‌توان به رویکرد علمی به مساله و نبود حاشیه‌های جانبی اشاره کرد. ثبت‌نام این دوره نیز برای همه کسانی که حداقل مدرک تحصیلی دیپلم را دارند، آزاد و از هم اکنون آغاز شده است. برای این دوره نیز مجوز ثبت‌نام 40 نفر به دانشگاه داده شده است که استقبال خوبی از آن به‌عمل آمده است. هزینه این دوره نیز 65 هزار تومان است. دلیل این هزینه اندک نیز توجه به جامعه هدف یعنی دانشجویان است».
توجه به سطح علمی اساتید
آقای دکتر شریفی در مورد نحوه انتخاب اساتید نیز به خبرنگار ما گفت: «افراد متخصصی مانند دکتر ابراهیم اسماعیل‌پور و دکتر بهزاد احمدی از مدرسان این دوره خواهند بود که در حوزه زبان‌شناسی دارای تالیفات هستند. ما برای برگزاری این دوره با دانشگاه کردستان که تا مقطع کارشناسی، رشته ادبیات و زبان کُردی را تاسیس کرده‌اند و اساتید مطرح آن دانشگاه، مشورت‌های جدی داشته‌ایم. اولین و تنها دانشگاهی که مجوز تاسیس رشته زبان و ادبیات کردی را اخذ کرده، دانشگاه کردستان و اولین دانشگاهی که برای دوره کوتاه‌مدت موفق به دریافت مجوزهای لازم شده است، دانشگاه پیام‌نور سقز بوده است. به طور کلی اساتید نیز بر نگاه علمی و کاملا تخصصی تاکید کرده‌اند. ما در دانشگاه، به طور دقیق اساتیدی را برای این تدریس در این دوره گزینش کردیم که حداقل 3 کتاب در حوزه زبان و ادبیات کردی و یا زبان‌شناسی تالیف کرده و سابقه تدریس دانشگاهی و در مدارس داشته باشند. اساتید این دوره، سابقه تالیف و همکاری در تدوین کتاب «آواشناسی کردی» برای مقطع راهنمایی به‌عنوان کتاب اختیاری را در کارنامه خود دارند».
دکتر ابراهیم‌پور
لزوم توجه به کیفیت تدریس زبان کُردی
وی در مورد تعداد اموزشگاه‌های زبان کردی در منطقه و استان کردستان افزود: «تعداد آموزشگاه‌های زبان کردی قابل توجه است. این موسسات نیز در حال تلاش برای بهبود آموزش و توجه به فرهنگ و زبان کُردی هستند. اما باید گفت لازم است آموزش‌ها، اکادمیک، علمی و دقیق باشد».
وضعیت ممتاز ایران
دکتر شریفی در مقایسه در خصوص وضعیت توجه به آموزش و تدریس و تحقیق در مورد زبان و ادبیات کردی بین کشورهایی مانند سوریه و ترکیه با وضعیت ایران، ضمن تاکید بر این نکته که اظهار نظر دقیق، نیازمند بررسی میدانی و علمی جدی و کارشناسی است، افزود: «به‌نظر می‌رسد وضعیت ایران در این حوزه، از کشورهایی مانند ترکیه و سوریه، به‌مراتب بهتر است. اما شنیده‌ها حکایت از آن دارند که وضعیت چاپ و نشر و آموزش، در اقلیم مناسب است. در حوزه چاپ و نشر نیز مناطق کردنشین محدودیت ندارند و در سقز، 4 ناشر به چاپ کتب کردی مشغول هستند و ما در این شهر، تقریبا هر ماه مراسم رونمایی از کتب جدیدِ کُردی را شاهد هستیم. حرکت رو به رشد در سال‌های اخیر، سرعت بیشتری گرفته است».
گزارش از: رادمان محمدی
[1] . http://www.ion.ir/news/7092/